“Ярилцъя” энэ удаагийн зочноороо Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Пунцагийн Цагааныг урилаа. 

-Энэ Төрийн хатаагдсан түшмэдүүдийн нэг, эртний танил П.Цагаан зөвлөхтэй уулзаж ярилцах боломж олдсон нь таатай байна. 
-Баярлалаа.  

-Та сүүлийн дөрвөн жил Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэд ажиллалаа. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн тамгын газар гэх энэ байгууллагын яг сонгодог үүрэг нь юу юм бэ. Хүмүүс чиг үүргүүдийг нь нарийн сайн ялгаж мэддэггүй шүү дээ. Тэгэхээр хоёулаа эндээс яриагаа эхлэе. Таны өмнө нь хашч байсан албуудаас эрс  ялгаатай байх?
-Урьд өмнө нь салбар хариуцаад, яг өөрөө толгойлоод ажиллаж байсан. Тэгээд 2009 оноос хойш Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр хэсэг ажиллаж эхэлсэн. Зөвлөх гэдэг бол санаа бодлоо хэлэх, энгийн утгаар хэлбэл Ерөнхийлөгчийн нүд чих нь болох үүрэгтэй ийм алба л даа. Харин одоо бол Тамгын газрыг толгойлж ажиллаж байна. Тамгын газар гэдэг бол нэг ёсондоо арын алба юм даа.  Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын гол үүрэг бол Монгол Улсын Төрийн тэргүүний бодлого үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд нь туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэх тийм л гол үүрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын өөр нэг чухал онцлог нь бусад яам тамгын газрууд шиг доошоо шат дамжлага, өөрөөр хэлбэл хөл байдаггүй. Дээрээ төвтэй. Тэгсэн хэрнээ хууль тогтоох байгууллага хийгээд гүйцэтгэх засаглалтай холбоотой харилцааг зохицуулах үүргийг хүлээдэг.   Ерөнхийлөгчийн институцийн гадаад дотоод харилцаа, шүүх засаглалтай холбоотой өндөр үүрэг хариуцлага бас байдаг. Энэ бүх Төрийн дээд төвшний харилцаануудыг зохицуулах үүрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч, Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөлийн даргын үүргийг бас хүлээдэг. Энэ их өргөн үүрэг хариуцлага нь өөрөө Төрийн бусад бүх байгууллагууд, яам тамгын газруудтай уялдаа холбоотой ажиллахыг шаарддаг. Тийм учраас Тамгын газар бол энэ бүх үүрэг хариуцлагын өмнө тогтвортой үйл ажиллагаагаар хангах, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бодлого үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэх бэлтгэлийг хангах үүргүүдийг хүлээж байдаг газар юм. Хүний нүдэнд нэг их харагдаад байх юм багатай үзэгддэг атлаа чимхлүүр ажил асар ихтэй байдаг. 

-Ерөнхийлөгч бол асар их хурдтай, ажлаа гайхалтай нарийн төлөвлөдөг. Тэрнийхээ дагуу байнга хатуу шаардаж байдаг зантай хүн. Ийм хүний яг дэргэд нь ажиллахад бол асар их хүч шаардагддагюм шиг байгаа юм. 
-Тэр мэдээж.

-Урьд нь та зөвлөх нь байсан. Зөвлөх гэдэг энэ чухал үүрэгтэй ажлыг амьтай, ач холбогдолтой болгосон гэж хардаг юм. Урьд нь бол манай зарим дарга нар зөвлөхийн орон тоог зүгээр л элдэв өртэй хүмүүсээр чигждэг, өөрөөр хэлбэл амьгүй албатуудаар  дүүргэдэг жишиг тогтчихсон байсан шүү дээ. Харин Ц.Элбэгдорж ерөнхийлөгч зөвлөхүүдээ сонгохдоо их сонин хандлага гаргадаг. Дөнгөж сургууль төгсөөд ирсэн залууг ч сонгож байх шиг. Тань шиг Төрд насаараа зүтгэсэн хүмүүсийг ч сонгож байх шиг. Ингэхэд тэр   зөвлөхүүдээ хэр сонсдог бол?
-Энэ Ерөнхийлөгчийг бид хорин хэдэн жил хажуугаас нь харж явж байна. Энэ бүх он жилүүдэд тэр хүн асар их өссөн, хат суусан, туршлагажсан, хатуужсан. Хэн юу хэлсэн бэ гэхээс гадна хэн юу хэлэх гэж байна гэдгийг хараад л мэдэрдэг хүн шүү дээ. Мэдрэх чадвар нь асар их хөгжсөн хүн. Зөвлөхүүдээ сонгохдоо цэвэр өөрөө л сонгодог. Нас, туршлага, хүйсийн тэгш байдал, мэдлэг боловсрол, ажил гүйцэтгэх ур чадвар, ачаа даах тэнхээ гээд маш олон талаас нь харж багаа сонгодог. Зөвлөхүүдийнхээ үгийг сонсоно. Сонсолгүй яахав. Гэхдээ хэзээ ч хэн нэгний үгээр шууд шийдвэр гаргадаггүй. Авсан мэдээллүүдээ өөрөө л боловсруулж дүгнэлтээ гаргадаг. Илтгэлүүдээ өөрөө бичнэ. Энэ тал дээр үнэхээр бид нар бүгд гологдож байгаа. Асар их хөдөлмөрч, өөрөө л өдөр шөнөгүй сууна. Маш их уншдаг. Би өмнөх Ерөнхийлөгч нартай байнга л уулзаж, ажил төрлийн харилцаа холбоотой явсан. Тэр дундаа анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуайн бүр туслахаар нь ажиллаж байсан. Одоогийн байдлаарЕрөнхийлөгчийн тамгын газрын даргаар ажиллаж байна. Тийм болохоор заримдаа өөрийн таньсан мэдсэн дээр тулгуурлаж,  Ерөнхийлөгч нарыг хооронд нь харьцуулж дүгнэлт хийж суудаг хүн л дээ. Зүгээр наад зах нь манай зарим дарга нар бэлтгэсэн үгийг л зүгээр уншчихдаг. Тэгэхэд одоогийн Ерөнхийлөгч бол заавал өөрөө бясалгаад, бодоод, гашилгаад бүр тултал шүүсийг нь шахаж өөрөө хэлэх үгээ боловсруулдаг. 

-Үнэхээр зарим дарга нарыг үг хэлж байхад бараг хэн бэлтгэсэн нь, хэний үг болох нь шууд л уншигдаад байдаг л даа?
-Улс төрд олон жил ажилласан сэтгүүлч та нар бол мэднэ л дээ. 

-Өмнөх жишгүүдээс болоод Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрыг одон тараадаг, өргөдөл, тодорхойлолт авдаг л газар гэсэн ойлголт яваад байх шиг байдаг юм. Та бүхнийг ирэхэд бөөн тодорхойлолтод дараатай газар байсан байх. Нэг талаасаа бид бүтээмж багатай атлаа шагнал урамшууллын төлөө аян дайнд нийтээрээ мордчихсон шинж харагдаад байдаг л даа?
-Давхардсан тоогоор 40-50 мянган хүний тодорхойлолт байдаг юм билээ. Зөвхөн гавъяат гэхэд 3000 хүрчихсэн байх жишээтэй. Энэ мэтээр хуримтлагдчихсан, тоосонд дарагдсан олон юманд дараатай газар байсан л даа. Энэ дээр бид нэлээд их зүйлийг хийсэн. Харагдахгүй их олон өөрчлөлтүүдийн нэг бол шагналын программ юм. 

-Тэр нь яг яадаг, ямар программ юм бэ?
-Тэр нь яадаг юм бэ гэхээр нэгдүгээрт, давхардах, орхигдох, дарагдаад үлдчихдэг ч юм уу. Тэрийг бүгдийг нь нэгтгэж программд оруулсан. Бүх хүн нэрээрээ, ямар гавъяа шагналтай юм, юу хийсэн юм гээд бүгдийг нь нэгтгээд программд оруулчихаар шүүлтүүр сайтай болсон. Хүнээр дамждаг биш болгосон. Компьютер бол хүнийг бодоход илүү эмх цэгцтэй л дээ. Санамжийн хувьд ч. Ер нь бол ямар ч улс оронд шагнал гэж байдаг юм байна. Эрт дээр үеэс тогтчихсон систем юм байна. Манайд ч гэсэн хуучин тэр уламжлалаасаа болдог юм уу, шагнал авах гэсэн тийм сэтгэхүй бол бас байна. Тэрийг нь одоо зөв гэхэд хэцүү, бас буруу гэхэд ч хэцүү. Амьдрал дээр ямар байгаа юм. Тэрэнд нь тохируулж л ажиллах ёстой. Ерөнхийлөгч бол хэт хавтгайрсан тэр үзэгдэлд тодорхой өөрчлөлт оруулсан. Их тийм тоймтой, улс орны хэмжээнд өргөнөөр тэмдэглэгддэг түүхт баяруудаар ч юм уу шагнал олгодог болсон. Энэ асуудалд  наанатай цаанатай хандах ёстой юм билээ. Бас их тийм бодлого шингэсэн ойлголт байдаг юм байна. Улсынхаа өмнө гавъяа байгуулж байгаа, харагдаж байгаа, харагдахгүй далд зүтгэж яваа, мөн залуу халуун насаа төр улсынхаа төлөө зориулсан ийм иргэдээ  Монгол Улсын Төрийн тэргүүн шагнаж урамшуулах ёстой. Энэ асуудлуудад өөрөө ч асар нямбай ханддаг. Манайх бол өмнө нь жаахан хэмжээ дамжааг нь алдагдуулсан тал бий юм билээ. Тийм болохоор бид бүх салбар салбараар нь, аймгаар нь, мэргэжлийн төрлөөр нь анализ хийж үзэж программчилж байна. Өшөө ч боловсронгуй болгох юмнууд байгаа. 

-Бүр нэгжээс эхэлдэг, хороо хориноос эхэлж баахан тодорхойллт бичиг цаас үйлддэг тэр дамжлагыг өрчлсөн үү?
-Тэр байхгүй. Салбарын яамдаар дамжиж ирж байгаа. Нийслэлээс ирж байгаа. Нэг үеэ бодвол хамаагүй эмх цэгцтэй болсон. Бид нар сургалт хүртэл хийсэн. 

-Ерөнхийлөгчийн хөдөө орон нутгийн томилолтыг сурвалжилж явахад хүмүүс уулзалт дээр босч ирээд л тэр шагналын тодорхойлолт явсан яачихав л гээд байдаг юм билээ?
-Тийм юм гардаг.  Шагнал нүдээ олсон л байх чухал. Энэ үзүүлэлтийг олон түмэн өөрсдөө ч их хардаг юм билээ. Ерөнхийлөгч өөрөө ч гол хэмжүүрээ болгодог. 

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн өнгөрсөн дөрвөн жил явуулсан бодлого, хэрэгжүүлсэн төслүүд дотроос нэлээдгүй амжилтад хүрсэн нь “Иргэний танхим”. “Иргэний танхим” монгол орон даяар үйл ажиллагаагаа явууж байна. Энэ төслийн гол үр дүн юу байв?
-Одоогоос хорин хоёр гурван жилийн өмнө бол манайх сонгуулийн ч ардчилалгүй улс байсан. Сонгууль явагддаг. Нэг хүн нэр дэвшээд л сонгогддог ийм л маягаар ерэн он хүртэл явж ирсэн. Өнгөрсөн 20 жилийн явцад л сонгуулийн ардчилал Монгол оронд төлөвшсөн. Нэг мандат дээр хоёр ба түүнээс дээш хүн нэр дэвшүүлээд, саналаа нууцаар хураагаад, олонхийн санал авсан хүн сонгогддог болсон. Тэр сонгогдсон хүн нь ард иргэдийг төлөөлж ажилладаг ийм сонгуулийн ардчиллыг бид  төлөвшүүллээ. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч Монгол оронд сонгуулийн ардчиллыг төлөвшүүлэхд чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Одоо ардчиллын дараагийн шат юу вэ гэхээр шийдвэр гаргахдаа яг тэр л сонгогдсон, төлөөлсөн хэдэн хүн биш ард иргэдийн өргөн оролцоотойгоор шийдвэрлэдэг болгох зарчмын цоо шинэ өөрчлөлтийг бий болгох юм. Үүний  төлөө Ерөнхийлөгч өнгөрсөн дөрвөн жил ажилласан.  Шинэ ардчиллын энэхүү зарчмын цоо шинэ шатыг  “Иргэний танхим” төслөөр эхлүүлсэн. Ерөөсөө сонгогдож гарч ирээд маргаашнаас нь энэ ажлаа эхлүүлсэн. Одоо жишээлбэл, та бид хоёрын суугаад ярилцаж байгаа энэ өрөө гэхэд үе үеийн төрийн тэргүүнүүдийн ажилладаг өрөө байсан. Та мэдэж байгаа байх. Энийг иргэний танхим болго, ард иргэдээ сонсдог газар болго. Нээлтэй болго гэсэн.  Эхлээд бол жаахан сонин сонсогдож байсан. Ерөнхийлөгч энэ үйл хэргээ өөрийнхөө суух ёстой өрөөгөө иргэдэд өгснөөр эхлүүлсэн. Одоо бүх аймгуудад “Иргэний танхим” ажиллаж байна. Үүний цаана гүн гүнзгий утга учир байгаа юм. Монголчууд бол боловсролтой, үнэний торгон мэдрэмжтэй улсууд. Дээрээс нь мэдээллийн технологи хөгжчихсөн үед амьдарч байна. Ийм учраас “Иргэний танхим”-аар дамжиж улс орны болоод орон нутгийн хөгжилтэй, бүр хөрөнгө оруулалттай  холбоотой олон төслүүдээс алинд нь хөрөнгө оруулалт хийх вэ гэдгээ тухайн нэгжийн ард иргэд нь өөрсдөө мэдэх, саналаа өгөх, хэлэх ийм боломжтой болж байгаа юм л даа. Мэдээллийн технологийнхоо хувьд  саналаа өгөх, саналаараа дамжиж тухайн шийдвэрт оролцох бүх бололцоо нээгдсэн. Гар утас, интернет гээд бүх бололцоогоороо дамжуулаад л оролцоно. Ерөөсөө иргэдийн оролцоотойгоор шийдвэр гаргадаг болъё л гэж байгаа юм шүү дээ. Хотдоо мөрдөгдөх, сум, аймагтаа мөрдөгдөх дүрэм журмуудыг иргэд нь өөрсдөө оролцоод л батлаад мөрддөг болж байгаа гэсэн үг. Энэ жилээс зарим аймагт гэхэд 10-20 тэрбум төгрөг хувиарлагдаж байна. Тэр мөнгийг ямар нэгэн дарга биш иргэдийн санал дээр суурилж  юунд зарцуулагдахыг  шийддэг болж байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол олон мөрөөдөлтэй. Тэр мөрөөдлүүдээ ийм үйл хэргүүдээр хэрэгжүүлээд явж байгаа юм.  Дараагийн зорилт нь Монгол Улс ерөөсөө шууд ардчилалтай улс болъё гэсэн зорилт. Ерөөсөө төлөөллийн ардчиллын дараагийн шат бол шууд ардчилал. Жишээлбэл, Швецари улсад гэхэд автобусны билетнийхээ үнийг нэмэх үү, яах уу гэдгээ ч  иргэдээсээ санал асуулгаар асууж, санал бодол дээр нь суурилж шийдвэрээ гаргадаг. 

-Үнэхээр сургуулиа засах уу, гүүр барих уу...гээд бүх зүйлээ иргэдээсээ асууж шийдвэрлэдэг юм билээ. Зарим талаар төвөгтэй санагдсан?
-Монгол Улсад энэ шууд ардчиллыг нутагшуулах нь асар хэрэгтэй зүйл. Урьд нь нэг хүний үзэгний үзүүрээр л Монгол улсын хувь заяа шийдэгдэж байдаг байсан. Газар нутгаа алдаж байсан. Тусгаар тогтнолдоо аюул занал учруулж байсан. Дараа нь хэсэг бүлэг хүмүүс, нэг нам шийдэх ч юм уу, тийм маягаар зөндөө явсан. Одоо бол парламентын төвшинд шийдвэр гаргадаг болсон. Удахгүй бид бүх ард иргэдийнхээ саналаар суудлаа шийддэг тэр зарчим руу орох гэж явна. Ийм шууд ардчилалтай болчих юм бол Монгол улсад хөгжсөн ардчиллын баталгаа, хүний эрхийн хөгжлийн баталгаа, бүр тусгаар тогтнолын баталгаа болно. Зүгээр энгийн жишээ татахад гадны нөхдүүд ирээд танай энэ юмыг чинь авъя аа гэхэд урдаас нь уучлаарай, энийг бид дангаараа шийддэггүй юм аа, манай ард иргэд шийддэг юм, тэднээсээ асууя гэж хэлээд сууж байдаг болно гэсэн үг. Энэ шат бол ардчилсан хөгжлийн дараагийн шинэ шат юм.  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол Ардчиллыг авчирсан, тэгээд энэ үйлээ өсгөж бойжуулахад нь оройлон оролцсон,одоо цаашаа юу хийх вэ гэдгээ бүтэн энгээр нь, бүтэн агуулгаар нь, бүтэн орон зайгаар нь харахаас гадна яаж хийх вэ гэдэг тэр арга замаа мэдчихсэн ййм л хүн юм. Дэлхийн хэмжээнд сэтгээд, дэвжээнийхээ хэмжээнд барилдана гэдэг шиг дэлхийг ч мэдэж байна, хөгжил хаашаа явж байна гэдгээ ч харж байна.  

-Давосын форум дээр очоод ч юм уу, дэлхийн төвшний томоохон арга хэмжээнүүд дээрээс нүдээрээ харж сурвалжилж байхад өөрийн орны Ерөнхийлөгчөөр бахархах сэтгэл төрдөг л дөө. Хуучин бол Давосын чуулган мэт аварга арга хэмжээнүүд дээр юун өөрийн гэсэн дуу хоолойтой, тэрийгээ дэмжүүлж чаддаг төвшний тоглогч байх нь битгий хэл цанаар гулгах төдий болоод л эргэдэг байсан түүх ч бий шүү дээ. Өнөөдөр бол бид том том хурлуудыг нь удирддаг, улс орныхоо байр суурийг өсгөдөг, тэр үйл хэргийнхээ төлөө мятрашгүй тэмцдэг Ерөнхийлөгчтэйгөө тэнд хардаг. Монголын Ерөнхийлөгчтэй уулзах гэсэн хүсэлтэй хүмүүсийн жагсаалтад даруулдаг болсон. Дэлхийн бүх л нэр нөлөөтэй нөхдүүд уулзах гэдэг болсон байна лээ. Энэ үнэхээр сайхан үйл хэрэг биш гэж үү?
-Үнэхээр тийм л дээ. Хэл ус, боловсрол бүх төвшнөөрөө эн зэрэгцэж дэлхийтэй харьцана, тэдэнтэй ажиллана гэдэг бол шал өөр ойлголт шүү дээ.   
          
-Ерөнхийлөгч дэлхийгээс хэд хэдэн нэр хүндтэй шагнал авсан. Гэвч өөрөө улс орныхоо иргэдийг шагнадаг ийм эрх үүрэгтэй хүн болохоор өөрийнхөө авсан шагналыг ирээд яриад байх боломжгүй юм шиг байгаа юм. Дэлхийд түүнийг Азийн шинэ тоглогч, шинэ лидер гэж үнэлж дүгнэж байхад бид дотроо нэг их энэ тухайд ярьдаггүй?
-Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийг азид, энэ бүс нутагт гарч ирж байгаа ардчиллын том лидер гэж харж байгаа. Үүнийг би ч хэлж байгаа юм биш. Гадны улс төрийн шинжээчид бусад хүмүүсийн өгч байгаа дүгнэлтүүдийг ярьж байна л даа. Тэр хүний явуулж байгаа бодлого, хийсэн ажил, бүтээсэн үйл хэрэг, хэлсэн үг, хийсэн мэдэгдлүүд гээд олон хүчин зүйлс дээр нь тулгуурлаж тэдгээр үнэлэлтүүдийг өгч байгаа шүү дээ. Эх дэлхийн манлайлагч гээд маш том шагнал авсан. Байгаль дэлхийгээ хамгаалах ногоон бодлого дээр тэр хүний хийсэн зүйлсийг  үнэлж өгсөн. Үнэхээр асар их зүйл хийсэн. Зөвхөн өнгөрсөн жил гэхэд Монголд дөрвөн сая гаруй мод таригдсан байгаа. Уул ус, гол горхио хамгаалах талаар тэр хүн юу хийв. Энэ олон замбараагүй олгогдсон лицензүүдийг таслан зогсоох  шийдвэрийг Ерөнхийлөгч маш зоригтой гаргасан. Амжилтад хүрсэн. Үнэхээр нэг бүрчлэн тоочиход та бидний цаг хүрэхгүй л дээ. За, тэгээд л хүний эрхийн асуудлууд дээр, энх тайвны үйл хэрэг гээд глобалный бусад бүх асуудлууд дээр  энэ Ерөнхийлөгчийн хийсэн алхмууд, зүтгэсэн зүтгэл гээд ярих юм бол барагдашгүй их юм бий. Монгол улсыг бүр Европын эдийн засаг хамтын ажиллагааны байгууллагад элсүүллээ шүү дээ. Монгол Улсын нэрийг дэлхийн төвшинд хадаахад, хүлээн зөвшөөрүүлэх үйлсэд Ц.Элбэгдорж  Ерөнхийлөгчийн гүйцэтгэсэн үүрэг  асар их байгаа байхгүй юу. Хуучин зарим хүн шиг өөрийгөө шагнаж, өөрийгөө баатар болгож ажиллаагүй. Үйл ажиллагааных нь цар хүрээ асар өргөн. Бүгдийг энд багтаах бололцоогүй. Захаас нь нэг жишээ хэлэхэд л энэ хүн монгол цэргийг дэлхийн цэрэг болгосон. Энэ бүх өргөн цар хүрээтэй үйл ажиллагааг нь бид нэг  их сайн харж чадахгүй байх шиг байна. Бид зүгээр л шүүмжлэгчийн байр сууринаас л харж байгаа. Яаж шүүмжлэх вэ л гэж уралдаж байх шиг. Энэ Ерөнхийлөгч Монголд дандаа сайн юмыг авчирсан хүн. Сайны үрийг таригч. Ардчиллал, хүний эрхийг цогцлоогч хүн. Малыг малчиддаа өгсөн хүн. Орон сууцыг иргэдэд нь өгүүлсэн. Бүх иргэдээ гадаадад чөлөөтэй зорчих эрхийг нь өгсөн. Энэ бүх юмыг эх орондоо өгсөн хүн. Монголчууд бид ямар нэгэн юм болохоо байхад дандаа Ц.Элбэгдоржид л ханддаг. Ц.Элбэгдорж , Э.Бат-Үүл хоёр руу  ханддаг . Энэ хоёр хүн л дандаа тэрүүн эгнээнд явсан шүү дээ. Бүх жагсаал цуглааныг удирддаг байсан. Нэг хоёр удаа л удирдаагүй байх. Тийм цуглаан давсгүй шөл шиг л болдог байсан юм даг. Олон түмнээ араасаа дагуулаад, оготны хамраас ч цус дусаалгүй тайван замаар нийгмийг ингэж өөрчилнө гэдэг бол агуу үйлс. Ц.Элбэгдорж ардчилалд учирч болох аюул заналын эсрэг зоригтой тэмцэж ирсэн. Ардчиллын гол аюул бол авилгал байхгүй юу. Энэ Ерөнхийлөгч авилгатай тэмцсэн. Авилгатай тэмцэнэ гэдэг бол амь дүйсэн ажил шүү дээ. Гэсэн ч тэр амь дүйж байгаад тэмцэж чаддаг.  Энэ утгаараа нэг талаас амьдрал нь аюул занал, эрсдлээр дүүрэн л яваа хүн. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж бол ардчиллыг хамгаалах, түүнд учирч байгаа аюулын эсрэг тэмцэх ховорхон хараатай, ховорхон эр зоригтой байлдагч юм. Тийм учраас монголчууд түүнээс сайн зуурах хэрэгтэй. Модыг үндэс байхаас нь авчирч суулгасан, тарьсан, усалж ургуулсан, хамгаалсан ийм хүнээ тавьж явуулж болохгүй. Тэр бол саарыг зайлуулагч, сайныг таригч.