“Ярилцъя” булангийнхаа зочноор өөрийг тань гэнэт урьсан нь учиртай. Уг нь энгийн нэг сайхан өдөр уулзаж, илэн далангүй яриа өрнүүлнэ гэж бодож  байлаа. Гэвч замын дундаас шалтгаан гараад ирлээ. Ингэхэд яагаад гэнэтхэн манай утга зохиолын хүрээнийхэн хөдөлгөөнд ороод явчихав аа?
-Яагаадыг сайн мэдэхгүй юм. Үнэндээ би ч гэсэн ажил яриад биеэ өмөөрөөд байхыг хүсэхгүй байна л даа. Би өөрийн тань ярилцлагуудыг уншдаг хүний хувьд хэзээ нэгэн цагт “Ярилцъя”-д зочлох цаг ирэх болов уу гэж бодож явсан. Ялангуяа Асашоёрюү аваргатай хийсэн ярилцлагыг уншсаны дараа хүн нэг удаа ингээд сэтгэл зүрхээ уудалмаар юм байна гэж бүр илүү бодох болсон. Гэвч энэ удаа сонин үеэр уулзаж таарч байна.

-Тэр нэг их чухал биш ээ?

-Гэхдээ би өөрийн тань асуусан асуултад хариулъя. Зохиолчдын эвлэл гэдэг энэ байгууллага үүссэнээс хойш 80 жил болж байна. Энэ хооронд олон үеийн, олон давалгааг давж гарсан л даа. Ерэн онд юу болж байлаа. Нийгмийн задралын үетэй давхцаад зохиолчид бас салж, нэг хэсэг нь өрх тусгаарлан гарч явцгааж  байсан. Тэр мөчөөс хойш 20 жил өнгөрчээ. Зохиолчид нийгмийн тэргүүлэх хэсгийн хүмүүс. Тиймээс тэдний үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа нь жирийн хэрэг.

-Тэр үеийн задрал чинь үзэл бодлын ялгарал дээр суурилсан, улс орныг бүхэлд нь хамарсан том шилжилтээс үүдэлтэй доргилт  байсан юм биш үү. Одоогийн энэ гарч байгаа хэл үгийг яаж тэр үетэй зүйрлэх юм бэ. Өнгөцхөн ажихад нэг чулуу доргингуут, энд тэнд олон чулуу доргиулж харагдуулах гэсэн санаархал юм биш байгаа гэсэн бодол төрж байна. Өөр юу байдаг юм бол оо?

-Хүмүүс үзэл бодлоо яаж ч илэрхийлж болно. Энэ бүхэн тэртээ тэргүй чөлөөтэй шүү дээ. Би гол учрыг нь хэлээд өгч болно. Зургаан сарын долоонд манай их хурал болох гэж байгаа юм. Энэ их хуралд мэдээж сонирхлоороо нэгдсэн  хэсэг бүлэг улсууд өөрсдийн бодлогыг барьж орж ирэхээр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа хэрэг. Цаад утга нь энэ байгууллагын удирдлагын бүтцэд орж ажиллах, удирдлагыг гартаа авах л зорилго дээр суурилсан үйл ажиллагаа гэдэг нь тодорхой.

-Их хурал болох тухай огт сонсоогүй байлаа. Тэгвэл ойлгомжтой шүү дээ. Тодорхой амбицтай орж ирэх бүлэглэл байгаа юм байна?

-Хурлаа зарлаад, дүрмэндээ санал авахаар нийтлүүлээд сар гаруй болж байна. “Утга зохиол Урлаг” сонинд гарсан л даа. Тодорхой бүлэг байгаа нь ойлгомжтой.. Тэр нь байж болохгүй ч зүйл биш. Гагцхүү тэр амбицаа гаргаж тавьж байгаа арга нь “Залуучууд, тэр дундаа энэ ерээд оныхон өмнөх үеэ үгүйсгэдэг. Өмнөх үеийн утга зохиолыг үгүйсгэдэг. Тийм учраас ийм нөхдүүдийг холдуулъя” гэсэн утга учир муутай гомдол дээр суурилсан, ямар нэгэн бодлогын шинэчлэл, шинэ менежмент санал болгоогүй, тодорхой биш байр байдалтай байна. Бид нар тэр ерэн онд жоохоон хүүхдүүд байсан. Энэ үнэн. Одоо биднийг хэн хүүхдүүд гэх юм бэ. Тэгээд ч зарим нэг хувь хүний үгийг зохиолчдын хорооны бодлого гэж мушгих нь зохимжгүй.

-Наадах чинь нөгөө Ардчиллын залуучууд, эд нялхаараа шүү, ёстой баллана шүү гэж хорин жил нисгэсэн мессэжтэй л адилхан зүйл шүү дээ. Тэр л танай салбарт үргэлжлээд байгаа юм байна?

-Харин яг л тэрэн шиг хэлэгдэж байна. Өнөөдөр бид бүгдээрээ 40 гарчихлаа. Өөр нэг асуудал. Бид бүгдээрээ үгүйсгэгчид биш шүү дээ. Манай үеийнхэн чинь хоорондоо маш ялгаатай, өөр өөр өнгө төрхтэй уран бүтээлчдийн олонлог. Бүгдээрээ модернистууд биш, бүгдээрээ реалистууд биш. Гэвч эгнээндээ бүх урсгал чиглэлийг багтаасан ийм үе. Ерөөсөө утга зохиолыг ганцхан үзэл баримтлал дор ганцхан урсгал чиглэлийн дор барьж байх арга байхгүй. Бүгд л эрх тэгш хөгжөөд явж байх ёстой гэж боддог. Сүүлийн найман жил тэр бололцоог харин ч илүү олгож ажиллахыг хичээж, бодлогын хувьд энэ байр суурийг илүү барьж, дэмжиж ажилласан.  Харин ч бид залуу, ахмад, модернист реалист, хөдөө хот гэсэн олон сонирхолыг өөр өөрийнхөөр нь байлгаж хөгжүүлэх гэж хичээлээ.

-Сүүлийн үед ямарваа нэг асуудал бий болгож олны өмнө гарч ирж байгаа улсуудын ард гавъяа шагналын ч юм уу, эсвэл албан тушаалын сэдэвтэй гомдол үнэртэж  байх нь элбэг болсон. Харин танайхан өөрсдийгөө тийм санаархал агуулаагүй гэж тайлбарлаж байна лээ. Өөрийг тань юмыг хагалж хуваагаад байдаг фигур биш гэж мэднэ. Гэхдээ тэд юуг өөрчлөх гээд байгаа юм бэ. Таныг уу?   

-Сайн мэдэхгүй байна. Мэдээллийн хэрэгслүүдээр ярьж байгаа өнгө аясыг нь харвал одоогийн ажиллаж байгаа удирдах зөвлөлийг л өөрчлөх ёстой гэсэн тийм зүйл тавьж байх шиг байна. Мэдээж олон жил удирдах зөвлөлд орж ажилласан хүмүүсийг өөрчлөх асуудал тавьж болно. Бас хүн нэг газар удахаараа улиг болдог зүйл байдаг. Тэр үүднээсээ ийм шүүмжлэл бол байх ёсгүй зүйл биш. Харин шагнал гавъяа дутагдсан гэх асуудлаар элдэв яриа гармааргүй юм шиг санагдсан.

-Зохиолчид хөдөлмөрөө хангалттай үнэлүүлсэн шүү дээ?

-Хангалттай үнэлүүлсэн. Саяны найман жилд ялангуяа хангалттай үнэлүүлсэн гэж би үзэж байгаа. Маш олон зохиолчид  шагнал авсан. Харин шагнал ихэдсэн байж магадгүй. Би өөрөө зохиолч хүнд шагнал чухал гэсэн үзэл баримтлалыг барьдаггүй хүн л дээ. Уг нь бол зохиолч хүнд есөн жорын цол гуншингийн оронд төрийн зүгээс бодит дэмжлэгүүд л өгдөг баймаар байгаа юм. Уран бүтээлийг нь өндөр мөнгөөр үнэлдэг тийм урамшууллын систем л бий болоосой гэж би хувьдаа мөрөөдөж явдаг. Харамсалтай нь тийм боломж өнөдөртөө алга. Гэхдээ оргүй биш. Уран зохиолын үнэлэмж бол өсч л байгаа. Гэнэт л нэг өдөр бүтчих юм гэж байхгүй. Яваандаа бүх зүйл сайхан болох л байх. Үүний төлөө цаг хугацааг бас туулах ёстой биз. Төр засгийн бодлогод нөлөөлөх лобби үйл ажиллагааг харин уйгагүй явуулах ёстой.

-Гэхдээ л монгол төр хашааныхаа гадна утга зохиолыг хэвтүүлчихээд байгаа хахир хатуу төрх нэг их харагддаггүй?

-Тийм ээ. Төрийг юу ч хийгээгүй гэж бас хэлж болохгүй шүү дээ. Бид  өөрсдөө асуудлаа ойлгуулдаг байх ёстой. Жишээлбэл, бид А.Цанжид сайдын үед шат шатанд нь асуудлаа тавьж явж байгаад Засгийн газраас зураг, хөгжмийн бүтээлийг авдагтай адилхан утга зохиолын бүтээлийг бага ч гэсэн аваад номын сангууд руу өгдөг болгосон. Дараа нь дэлхийн банкны төслөөр гурав дөрвөн тэрбум төгрөгийн хүүхдийн номыг аваад номын сангууд руу өгсөн. Энэ мэтчилэн ажил бас явж байна. Хоёрдугаарт яах ёстой вэ гэхээр ерөөсөө зах зээлийнх нь жам руу оруулах ёстой. Төрөөс ямар нэгэн тэжээл нэхээд байдаг сэтгэл зүйгээсээ салах хэрэгтэй. Үүний төлөө хийх ёстой хамгийн чухал ажил уншигчдаа бэлтгэх, уншигчдаа хүмүүжүүлэх, уншигчдаа татаж авах явдал юм. Энэ өрсөлдөөн рүү л орох ёстой. Зохиолчид хоорондоо өрсөлдөх ёстой. Хэвлэлийн газрууд өрсөлдөх ёстой. Энэ бүхэнд мэргэшсэн сурталчилгааны агентлагууд бий болох ёстой. Манайд хэвлэлийн газраар дамждаг зохиолчдын менежмент арай хөгжөөгүй байна. Эхлэлүүд дөнгөж тавигдаж эхэлж байх шиг байна. Хэвлэлийн газрууд зоиолчидтой гэрээ байгуулж эхэлж байна. Ер нь дэлхийн жишгийг харж байхад сайн зохиолчтой сайн хэвлэлийн газрууд гэрээ хийдэг, үүний төлөө том өрсөлдөөнүүд явагдаж байдаг юм билээ.

-Манайд “Адмон“ компани анхны оролдлогуудыг эхлүүлсэн байх?

-Тэгсэн. Энэ ажил цаашаа явах ёстой. Бусад хэвлэлийн компаниуд ч ийшээ анхаарлаа хандуулж байгаа. Дараагийн нэг гол асуудал оюуны бүтээлийн үнэлэмжийн асуудал. Оюуны бүтээлийг монголчууд  үнэлж чадахгүй байгаа. Энэ талын ойлголт бараг байхгүйтэй адилхан. Дуу байвал авч дуулаад л. Өөрийн өмч юм шиг яваад өгдөг. Номыг мөн адилхан худалдаж авангуутаа энэ миний өмч гээд бодчихдог. Бид нар урлагийн зөвлөлтэй хамтраад нэг төсөл аваад, Солонгос явж яг энэ асуудлыг судалж байсан. Зохиолчдын оюуны өмчийг яаж хамгаалдаг юм бэ гэдгийг. Маш нарийн хуулиуд хийсэн байдаг юм билээ. Манайд энэ тухай зөндөө л ярьдаг. Гэхдээ улстөрчид нь сайн ойлгож өгдөг.

-Танай зохиолчид харин улс төрийнхөнтэй нэлээдгүй ойр дотно болсон юм биш үү?

-Ямар утгаар.

-Яах юу байхав дээ. Улс төрийнхний сурталчилгаанд ч давхиж л явдаг, хүлээн авалтууд дээр нь ч үг хэлээд манаргаж явдаг, түнш маягийн улсууд гэж харагддаг шүү дээ. Харин жар далаад оны цөөн зохиолчид үзэл санаагаа тээж үлдэх гэж  нам төрийн хавчилтанд нэлээн зовж явсан байдаг. Одоогийн зохиолчдоос эрх чөлөөний гэмээр сонин “өвчин” илүү тод харагдаад байдаг юм. Та гомдохгүйгээр хариулт өгч болох уу?

-Магадгүй ээ, магадгүй. Ер нь цаг үе гэдэг бол хүнийг хааш нь ч хамаагүй өөрчилдөг хэцүү зүйл шүү дээ. Тэр савалгаанд хэн нь юу хийж явахыг тэр бүр мэдэх боломжгүй. Мэдэх шаардлага ч үгүй. Ерөнхийдөө бол номоо хэвлүүлээд орлогоор нь амьдрах байтугай, номын дэлгүүрүүд нь хаалгаа барьчихсан үе монголд байсан гэдгийг бас санах ёстой л доо. Зах зээлийн тэр хүнд бэрх үеийг зохиолчид өөрсдийн бор зүрхээр л туулж гарсан. Би бол үүнд асар хүндэтгэлтэй ханддаг. Гадна явж, ажиглаж байхад зохиолчид нь асар бардам, асар дээгүүр зиндааны хүмүүс байдаг. Бизнесменүүд юу юм. Улс төрчид хэн юм. Харин зохиолч хүн бол нийгмийн сонгодог хэсгийнхний магнайд явдаг хүмүүс шүү гэсэн бардам үзэлтэй. Манай зохиолчид тийм л болмоор байна. Нийгэм дэх зохиолчдын идеалийг сэргээмээр байгаа юм л даа. Тэгж байж цаад юм маань өргөгдөнө. Үнэлэгдэнэ. Манайхан их даруу. Тэрнээсээ болоод өөрсдийгөө доогуур үнэлээд байх шиг санагддаг.

-Шилжилтийн үе, түүний дараа үеэс зохиолчдын  идеал унасан. Хагаралдсан, хэрэлдэж булаалдсан, архи дарс болсон, урт урт үстэй, улаан дээлтэй улсууд л өнгөлөөд байх болсон шүү дээ. Харин тэр байдлаас саарал байшинг та бүхэн чөлөөлсөн юм шиг санагддаг.  Энэ бүхэн тийм амар байгаагүй болов уу. Одоо харин харьцангуй амар жимэр, өөр өөрсдийн уран бүтээлээ хийгээд явцгааж байгаа юм биш үү?

-Болж байна гээд хэлчихвэл өөрийгөө магтсан болчих байх. Харин  болгохын төлөө явсан гэдэг нь бол маргашгүй байх. Аль болох байдлыг хурцатгахгүй, аль болохоор тайван зохицуулж, өөр дээрээ авчраад хоёр талын сонирхлыг унтраадаг, ал аль талд нь автчихгүй голч байр суурийг барьж ажиллахыг эхнээсээ хичээж байсан. Хүмүүс ч надад тэгж зөвлөж байсан. Би зөвхөн залуучуудынхаа үгээр явсан юм байхгүй. Маш олон ахмад зохиолчид намайг дэмжиж ажилласан. Би тэдний зөвөлгөөг их ч сонсч ажилласан. Хүний үг гэдэг чинь хүнд бас хэрэг болдог юм шүү дээ.  Иймэрхүү байдлаар л би төвийг сахиж ажилласан. Тэр арга барил маань ч амжилтад тодорхой хэмжээнд хүрсэн байх гэж бодож байгаа. Ер нь бол би дотроо нэг юмыг их бодож явдаг. Манай энэ ахмад үеийн зохиолчдыг нийгэм нь өөрөө бас их эвдчихсэн.Захиалга өгч зохиолыг нь бичүүлээд л. Төлөвлөгөөнд оруулаад л. Үзэл суртлын зааж өгсөн хэмжээнд нь тоглосон зохиолчдын номыг хэвлээд л. Нийгмийнх нь энэ аймшигтай чанар манай зохиолчдыг асар их эвдсэн юм билээ.

-Төрийн зангааг сөрж байсан цөөн зохиолч байсан ч дуулгавартайгаар тэр машиных нь эрэг боолт болоод явж ирсэн асар олон зохиолчид бий л дээ?

-Тийм. Төрөөс оноож өгсөн энэ бодлого нь өөрөө нөгөө хүмүүсээ тэжээвэр маягийн сэтгэлгээтэй болгочихсон. Бид нарын номыг улс хэвлэх ёстой, тэгэхгүй байна гээд л. Гэтэл зах зээлийн нийгмийн хууль өөр шүү дээ. Энэ зөрчлөөс болоод утга зохиол маш хүнд цохилтод орсон. Тэр ахмадуудыг би үгүйсгэж байгаа юм биш. Нийгэм нь тэгээд хүмүүжүүлчихэж байгаа юм чинь аргагүй шүү дээ. Тэд нар чинь нөгөө сайхан цаг үеэ бас үгүйлсэн. Гайхширч цочролд орсон. Гадагшаа харахаар хүмүүс юун ном. Картын бараанд шилжчихсэн. Талх, давс аминд тулж ирсэн. Номын сангууд номоо килограмм-лж зарж байсан. Тэр үеийг бол манай зохиолчид үнэхээр хүнд туулсан. Би ахмадуудаа бас өрөвдөж боддог. Малчид малаа авцгаасан. Орон сууцанд байсан улсууд нь орон сууцаа авсан. Хэдэн зохиолчид юу ч аваагүй. Байснаас ганц муу гурван давхар саарал байшин. С.Удвал гуай, Л.Түдэв гуай нарын үед баригдсан. Тэр байшин нь ч бас маргаантай байсан. Гэхдээ яахав тэмцсээр явж тэр байшин нь зохиолчдын мэдэлд үлджээ. Өөр өмч хөрөнгө гэхээр юм байхгүй.

-Өөрийг тань ерээд оныхноо хаацайлагч гэж шүүмжилж байх шиг байна. Манайд аль ч салбарт үе солигдох явцыг хүлээж авч чаддаггүй. Муусайн хүүхдүүд гээд л үгүйсгээд байдаг. Энэ байдал шинэ үеийн хүмүүст маш эвгүй харагддаг л даа. Гэвч та арай хуучин үеэ хэт үгүйсгэсэн хатуу бодлого бас явуулчихсан юм биш биз ?

-Манай үеийнхэн дотор үнэхээр есөн жорын өнгө аястай яруу найрагчид орж ирсэн. Би бол үеийнхэндээ үнэхээр хайртай. Гэхдээ дарга хүн гэдэг хэцүү. Дарга хүн аливаа юмны голыг барьж явахгүй бол болдоггүй. Нэг талд нь л  гарчихвал бүх юм  болохоо байчихдаг. Тийм учраас надад хэлмээр байсан үгээ хэлэхгүй залгиж явсан нь олон.  Сэтгэл өөрийн эрхгүй хөдлөөд манай үеийн тэрний бүтээл ямар агуу юм бэ. Тэрнээс илүү бүтээл байхгүй юм биш үү гээд хэлчихмээр үе байдаг. Уншчихаад сэтгэл хөдлөлөө гадагшаа гаргамаар, очоод сонинд тэр бүтээлийн тухай ярилцлага өгчихмөөр, эсвэл тэр бүтээлийнх нь тухай бичмээр тийм үе олон тохиодог. Гэвч би өөрийгөө барьдаг. За яршиг даа. Дахиад л нөгөө үеийнхнийгээ магтчихаж, өөрийн үеийнхнээ л дөвийлгөж байна, дарга нь байж ингэж байна гэх болов уу гээд өөрийнхөө дотор ассан галыг утраачихдаг. Ийм л байдалтай явж ирсэн. Миний ямар хүн бэ гэдгийг бас зохиолчид багцаалах байх аа. Би Д.Нацагдорж хэн ч биш, Б.Явуухулан юу юм гэж хэзээ ч хэлж байгаагүй. Хэлэх ч үгүй.

-Хэн нэг нь хэлчихсэн юм байлгүй дээ?

-Ганц нэг хэлдэг хүн бий. Тэрийг би нуугаад ч яахав. Гэхдээ тэр чинь хүний үзэл бодол шүү дээ. Яагаад тэгж хэлж болохгүй гэж. Өөрт нь тэгж санагдсан л бол тэгж хэлж болно шүү дээ.

-Ерээд оныхон бол монголын утга зохиолын гайхамшигтай хүчирхэг үеийнхэн. Одоо гэвч Л.Өлзийтөгс, Б.Одгэрэл, Б.Галсансүх, Г.Аюурзана нар шиг одууд төрөхгүй байна. Шинэ од гарч ирэхгүй болохоор дараагийн үеийг төрүүлэхгүй өөрсдөө эз дийлж, хүчээр юмны аман дээр дарж суучихаад байгаа мэт харагдах тал бас байдаг. Яагаад утга зохиолд цоо шинэ од гялалзан гарч ирэхгүй байна вэ?

-Од төрөхгүй байна гэж хэлэхэд хаашаа ч юм бэ дээ. Төрж л байгаа байх.

-Хаана байгаа юм бэ. Хэлчих хүн алга л байна шүү дээ?

-Уран зохиол бол ямар ч байж болно. Уран зохиолыг нэгдүгээр, гуравдугаар гэж дугаарлах сэтгэл зүй байж болохгүй. Б.Галсансүх тэр модернизмоо бичиг, Говь-Алтайн Билэгсайхан тэр зрителийн шүлгээ бас бичиг, Д.Цоодол гуай өөрийн хийдэг барилаараа хийг. Өөр өөрийн өнгө төрхтэй амьдарч яваа уран бүтээлчдийг тэр нь нэгдүгээр зэрэглэлийн од, тэр нь хоёрдугаар зэрэглэлийн од гэж ангилж болохгүй. Утга зохиолын энэ олон урсгал чиглэлийг бүгдийг нь хөхиүлэн дэмжиж явах ёстой. Нэгийг нь дараад, нөгөөг нь мандуулахын төлөө ажиллаж болохгүй.

-Та даргынхаа үзлийн үүднээс л ярьж  байна даа?

-Хоёрдугаарт, нэг хэсэг хүн өөрийгөө мундаг л гэж бодож байгаа. Нөгөө нэг хэсэг бас л өөрийгөө мундаг гэж боддог. Тэгээд нэг нь нөгөөгийнхөө тухай ярьсан яриа, үнэлсэн үнэлэмжийг зохиолчдын хорооны хэлсэн үг мэтээр хүлээж аваад, нийгэм рүү тэр буруу ойлголтоороо тайлбарлаад явчихдаг. Би ийм гөрдсөн, хольж хутгасан зүйлтэй харин санал нийлэхгүй. Тийм юмыг би хүлээж авахгүй. Яагаад гэвэл би хэн нэгний талд орж, хэн нэгнийг өмгөөлсөн бодлого явуулаагүй. Харин ч ахмадуудтайгаа ойр байхыг хичээсэн.

-Утга зохиолд ерээд он шиг давалгаа ахин ирэх болов уу. Та юу гэж боддог вэ?

-Мэдэхгүй. Ерээд оныхон л ахмад үеэ үгүйсгэдэг. Ерээд оныхон л өөрсдийгөө мундаг гэдэг. Ерээд оныхон араасаа үе гаргаж ирэхгүйн төлөө ажилдаг гэсэн нэг шүүмжлэл маш их явдаг. Гэхдээ тийм биш шүү дээ.

-Мундаг л юм чинь?

-Гэтэл ерээд оныхон хэн ч биш. Ерээд оны муусайн гөлөгнүүд гэж бид нар аймаар их шүүмжлүүлсэн шүү дээ. Шүүмжлүүллээ гээд бид нар ер нь яасан юм бэ. Яагаа ч үгүй. Уран бүтээлээ хийгээд явж л байсан ш дээ. Бүтэн үеэр нь үгүйсгээд л. Маш их үгүйсгүүлсэн үе харин манай үе мөн шүү. Би гэвч тэр өшөөг авах гэж ажиллаагүй. Тэгэх ч шаардлага байхгүй. Энэ бол үзэл бодлын маргаан. Юм эрүүл л явж байгаагийн шинж байх.

-Өөрийг тань хуучинсаг гэж шүүмжилчихмээр шинж  харагддаг. Ерээд оныхны төлөөлөл удирдлагад гарч ирлээ. Энэ бол сайн хэрэг гэж утга зохиолын хүрээнийхэн баяртай хүлээж авсан. Шинэ юм их хийх байх. Адаглаад “Болор цом”-ыг өөрчлөх байх. Утга зохиолыг урлаг гэдгийг уншигчдад мэдрүүлэх түвшин рүү ажиллах байх гэж  найдаж байсан. Гэтэл та дунд нь хурцадмал байдал үүсгэхгүй барьж  байхыг л чухалчиллаа. Хэт зөөлөн, аялдсан, найрсаг арга барил таны үед зонхиллоо гэвэл хүлээж авах уу?

-Авнаа авна. Үнэн байх.

-“Болор цом”-ыг өөрчлөө ч энэ тэр гэсэн шүүмжлэл өөрт чинь ирдэг биз дээ?

-Маш их. Бид өөрчилье ч гэж янз бүрээр ярьж байсан. Гэтэл “Болор цом” чинь тийм бодлогын наадам биш юм билээ. Энэ зүгээр л уран зохиолын сурталчилгааны шоу байхгүй юу. Тэгэхээр энэ шоу гэдэг хэлбэрээр нь л хүлээж авах хэрэгтэй. Энэ наадам байлаа гээд уран зохиолын хөгжилд нэг их аймаар хор хөнөөл болсон нь юу л бол.

-Нэг нийтийн дуучин орж ирээд л, ивээн тэгээд л, даага тайзан дээр хөтөлж гарч ирж тэргүүн байрын шүлэгчийг шагнаад л таны үед бас балласан шүү?

-Харин тийм ээ, тийм. Тийм явдал болж байсан. Надад бас намайг шүүмжилдэг ахмад үеийн зарим зохиолчдын хэлдэг нэг юм байдаг. Тэр нь “Болор цом”-ыг ёстой юу ч би    ш болгосон, ёстой балласан гэх шүүмжлэл. Чи “Болор цом”-ыг ёстой бантан болгосон шүү гэж хэлдэг. Нөгөө Д.Урианхай, нөгөө Б.Галсансүх, Ц.Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир хэн хэн ч билээ тэрслүү нөхдүүд түрүү авсан. Өөрийн үеийнхэндээ өгсөн гээд л.

-Авах л ёстой шүү дээ?

-Уг нь тийм. Гэхдээ л тэгээд шүүмжлээд байдаг. Юмыг устгах аягүй амархан. Тэрийг заавал би хийж яах юм. Нөгөө талаас би устгалаа гэхэд өөр хэн нэг нь хийгээд л явна.

-Та өөрөө тэр наадамд ордог уу?

-Залуу байхдаа ганц хоёр орж байсан. Сүүлийн арван хэдэн жил ороогүй. Орохыг хүсдэг ч үгүй. Тэмцээнд шүлгээ унших дуртай хүмүүс байна. Тэрийг нь сонсох дуртай улсууд бас байна. Тэгэхээр тэдний таашаадаг нэг цэнгүүн байж л байг л дээ.

-Өнөөдөр таны сэтгэл санаа яг ямархуу байна. Өөрийгөө загнуулах нэг хэрэг. Үеэр чинь загнаад байхаар сэтгэл хөндүүр байгаа биз?

-Сүүлийн хэд хоног өөрийгөө чагнаад үзэхээр жаахан гомдоод байгаа маань мэдрэгдэж байна. Гэхдээ би ер нь гомдоод яах ч юм билээ гэж өөрийгөө тайвшруулж байгаа. Хэрэв би өдийгөөс арай залуу байсан бол ийм үед их сонин араншин гаргах байсан байх гэж бодоод байгаа юм. (инээв) Одоо бол бас дөч гараад, намба суух тал руугаа орчихсон яваа бололтой. Аливааг эргэцүүлдэг үе рүү аяндаа хүн ирдэг юм байна. Тэгээд бодож суухад хэндээ ч гомдох юм. Би хийх цагтаа хийж  явсан. Би ямар хар санаа өвөрлөж, хатуу ширүүн бодлого явуулж, хувааж, хагалж явсангүй дээ. Хэрэв энэ нь таалагдахгүй байгаа бол давай…ав…цаашаа тэгээд явцгаана биз. Энэ ямар миний хувийн компани биш. Энэ үгүй л бол би ямар амьдарч чадахаа больчихож байгаа биш. Харин сайхан шүлгээ бичээд явахад би илүү сайхан амар амгалан болох юм шиг бодогдох юм.

-Дарга болсон Чилаажавын уран бүтээлд ер нь ямар ахиц гарсан бэ?

-Миний уран бүтээлд олигтой ахиц гараагүй. Уг нь өөрийгөө нэлээн өөрчилье гэж бодож байсан. Гэхдээ надад бас бахархал үлдэж байна. Би залуу насныхаа хамгийн сайхан үеүдэд зохиолчын хороонд ажиллалаа. Зохиолч хүний хувьд гайхамшигтай дурсамжуудыг өөртөө бүтээсэн. Энэ олон аваргуудтай муудахдаа муудаж, сайдахдаа сайдаж явлаа. Би найзууддаа хэлдэг. Та нар харж л байгаарай. Би хөгширсөн хойноо галзуу дурсамжийн ном бичнээ, та нарт над шиг дурсамж бичих материал байхгүй гэж.  Яг энэ халуун тогоон дотор ажиллах сайхан шүү дээ. Хэний ч мэдрээгүй зүйлсийг мэдэрч, хэнтэй ч яриагүй үгсийг нь хуваалцаж, домог болсон зохиолчидтой домог бүтээж ингэж амьдрах бол гайхамшиг. Бүгд номоо өгнө. Нөгөө номыг нь нээхэд хамгийн гоё үгсийг бичсэн байна. Гэртээ хариад нөгөө номоо уншина. Бүгдийнх нь бүтээлийг уншдаг. Тэгсээр байгаад өөрийн мэдэлгүй энэ алба асар их зүйл надаар уншуулчихсан байгаа байхгүй юу.

-Бараг бүх зохиолчдын ном танд байгаа байх?

-Бүгдийнх нь гарын үсэгтэй ном байгаа байж мэднэ.  Дарга болохоосоо өмнө би олон зохиолчдын бүтээлийг төдийлөн мэдрээгүй явсан. Энд ирснээс хойш тэр бүгдийг нухацтай уншсан. Манайхан бие биеийгээ сургаар их дүгнэдэг. Уншаагүй, үзээгүй байж тэр ёстой хэрэггүй гэж байна лээ гээд л явчихдаг. Өөрөө уншаагүй. Бие биенийхээ амаар л яваад байдаг. Энэ байдлаасаа салах хэрэгтэй. Ядаж бие биенийхээ юмыг уншиж байж дараа нь дүгнэмээр байгаа юм даа.  

-Зохиол бүтээлээр нь дамжиж зохиолчийн өөрийнх нь хувь хүнийг таних бололцоо хэр байдаг юм бэ. Саяхан надад нэг хүн манай нэг нэртэй яруу найрагчийн тухай сонин дүгнэлт хэлсэн юм. Тэр хүнийг бичсэн шүлэг шигээ сайхан хүн юм байх гэж бодсон чинь гайхмаар муу хүн байлаа гэж?

-Сонин л асуулт байна.

-Уран бүтээлээс нь яг өөрөө харагддаг яруу найрагчид бий. Жишээ нь А.Эрдэнэ-Очирын шүлгүүдээс тэр л ханхалж байдаг. Тухайлбал,

Манантай цэнхэр Алтай нутагт минь

Малын нүд сүүмийсэн хавар болж байгаа

Хөшигтэй цэнхэр Алтай нутагт минь

Хүний нүд сүүмийсэн хавар болж байгаа

Алсын уулсыг ноолсон буурал салхитай

Аргаа барсан аятай цагаан өвстэй

Хургаа дагуулсан хонины ядарсан дуутай

Хуурай саарал хавар болж байгаа…гэсэн шүлэгнээс тань Х.Чилаажавын ертөнц ямар нэг хэмжээгээр мэдрэгдээд байдаг ?

-Уран бүтээл гэдэг тэр хүнээс л төрж байгаа зүйл юм чинь тэр хүнийг л илэрхийлж байдаг. Өөрийнхөө дотоод сэтгэлээс хахь өөр юм бичээд эхлэнэ гэдэг биш болж байгаагийн л шинж байх гэж би боддог. Уран бүтээлээр нь дамжиж тухайн зохиолчийг уншиж болно. Тэр хүний л үнэр үнэртэж байдаг шүү дээ.  

-Яриагаа ингээд л үргэлжлүүлээд баймаар байна. Даанч зай талбай хэмжээтэй учраас ингээд өндөрлөе. Уг нь тантай яруу найрагчийн тань хувьд ярилцахыг хүсч байсан юм. Гэвч ийм үеэр тохиочихлоо. Хэдхэн хоногийн дараа танай их хурал болох гэж байна. Та удирдлагад ахин өрсөлдөх үү?

-Хувь хүний хувьд бол өрсөлдөх сонирхол алгаа. Би амьдралынхаа найман жилийг зохиолчдын байгууллагын төлөө зориулснаа хангалттай гэж бодож байна. Гэхдээ бүхэл бүтэн багийнхны хийсэн ажил, хичээсэн зүтгэлийг бүхлээр нь үгүйсгэвэл би зөвшөөрч чадахгүй. Гэхдээ эцсийн эцэст хэнээр удирдуулахаа зохиолчид өөрсдөө мэдэх биз ээ.