“Open door” сонины анхны дугаарын зочноор нэрт нийтлэлч Бат-Эрдэнийн Батбаяр буюу Баабар уригдлаа. 

---

-Улирал солигдож, хүмүүсийн дуртай хавар болж байна. Ингэхэд танд хотын хавар нэг л тайван болж байгаа юм шиг санагдахгүй байна уу. Жагсаал цуглаан байхгүй. Занималддаг хэд нь саарал ордонд орчихсон гэж зарим нь хошигнох. 
-Улсаа хангалттай сүйтгэлээ шүү дээ. Эдийн засгийн хямралын гүн ангал руу бид орж  байгаа. Тэгэхээр нэмж сүйтгэх юм байхгүй болсон байхаа.

-Хүмүүс МоАХ “амь”-гүй болчихоор “ажиллах хүчин”-гүй болчихоод жагсаалын шинэ оролдлогууд амжилт олохгүй байна гэх юм.
-Энэ ч “хүмүүс” гэхээсээ чиний бодол байхаа. Нийгмийн тодорхой хүчин хэрэгтэй цагт төрж, үүргээ гүйцэтгээд, талбарыг орхидог нь угаасаа болдог л үзэгдэл шүү дээ.

-Төрд байтугай гэртээ ч олигтой орон зайтай амьдарч чадаагүй энэ хэсгийнхнээс АН эдүгээ энд тэнд нэлээд байршуулсан бололтой юм. Тэднийг тойрсон марзан зүйлс ил далд их яригдаж байна. Насаараа гудамжинд явчихсан. Албаны ажил хэргийн талаар дөр байхгүй баллаж өгч байна гэх маягаар?
-Наадахь чинь хов жив. МАН, МАХН тэгээд их дээр байсан юм уу. Аль аль намд л шаар нь ч шавхруу нь ч бий, овгор товгор нь ч бий. Цөмөөрөө л нэг тогоонд чанагдсан бүтээгдэхүүн шүү дээ. Хэнийгээ дорд үзэх ч юм билээ. Сайнууд нь нэг талдаа, саарууд нь нөгөө талдаа ялгарсан юм шиг хэлэх гээд байна уу.

-За, энэ төрлийн яриаг орхиё доо. Та хэгжүүрхээд хааж хаяад байх юм. Одоо “Давхар дээл” гэх сэдэв төрийн хямрал руу хөтлөөд давхичихлаа. Нөгөө хамтарч яваа эвсэл нь ч дотроо бөөн цуурал. АН-ын дөрвөн гишүүн намынхаа эсрэг санал өгчихлөө. Яг одооны сэдэв болж буй энэ асуудлын талаар танаас асуумаар байна. 
-Хэзээ бид нар улс төрийн хямралгүй байлаа даа. 2000-2004 онд гаднаас нь харахад улс төрийн хямралгүй юм шиг дөрвөн жил “жаргасан”. Үнэндээ дараа болох асар том хямралын үр тэгэхэд боловсорсон. Өвчин ил байх тусмаа эдгэх нь түргэн байдаг. 

-Хэдий тийм ч энэ асуудлын өрнөл цаашаа явах боломж хэр байгаа юм бэ. Цэц дээр очоод унах юм биш үү?
-“Солиорол нь хүртэл дэс дараатай юм гээч” гэсэн Шекспирийн гайхширсан дуу алдалт байдаг. Энд бол би дэс дарааллыг нь ч олж харж чадахгүй байна.

-Хүмүүс Женко хэмээх үзэгдлийг олон талаас нь ажиглацгааж, шүүж, нээж байна. Тэр л энэ бүхний ард байгаа ганц хутгагч гэх тал руугаа сүрхий явчих шиг. Шулуухан хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн жинхэнэ бодол санаа, байр суурийг энэ асуудлын араас хайх ёстой юм шиг. Мэдээж таны яриаг бүх хүн уншина. Та илэн далангүй санаа бодлоо хуваалцаач.
-Ийм нээлттэй нийгэмд ганц хүн л бүгдийг нь сэм хатгаад л, хутгаад л, найруулаад л, өөрийнхөөрөө шийдээд байх бололцоо бий юу. “Хуйвалдааны онол” гээч нэг төрлийн парной хардамхай монгол хүнд их хүчтэй нөлөөлдөг. 

-АН-ын зарим залуу лидерийн дотор бол гүн бодол явдаг юм байна. Ерөөсөө энэ намд гурван том чулуу байна. Мэдээж тулгын гурван чулуу гэдэг утгаар хэлж байгааг та ойлгож байгаа байх. Тэд Ц.Элбэгдорж, Баабар, Э.Бат-Үүл гурваас энэ намын цаашдын хувь заяаг салгаж харж болдоггүй юм байна гэж үзэж байна. Өнөөгийн нөхцөлд өөр лидерийн бараа байтугай сураг ажиг ч алга. Тийм бололцоо байхгүй гэх. 
-Дахиад л намайг хатгаад уналаа. Би нам, төр, засаг, улстөрөөс бүрнээ хөндийрөөд 15 жил боллоо шүү дээ. Би эрх чөлөөт хүн, өөрийн бодсон хүссэнээ хэнээс үл хамаарч дугарах хэлэх эрхтэй. Сүүлийн хоёр жилд АН-ын энэ Засгийн газрыг би л лав албан ёсны сөрөг хүчин МАН-аас олон дахин илүү шүүмжилсэн дэг.

-Баабараа чи болиоч гэх хүсэлт танд ирэх юм уу?
-Би хэний ч шахалт, хэний ч захиалгад автахгүй. Хуулийн хүрээн дотор би юу дуртайгаа хийх эрхтэй. Тухайн хууль надад таалагдсан эсэхээс үл хамаараад би биелүүлэх үүрэгтэй. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхийг хориглосон хууль өнөөдөртөө Монголд байхгүй.

-Намын дарга Н.Алтанхуягийг ялалтын менежер гэж үнэнийг хэлэхэд улс төрийн шинжээчид үзэхгүй байна. Яагаад вэ. Та хэрхэн авч үздэг вэ?
-Хэлдгийгээ л хэлье. Төрийг өнөө олон дайсагнасан фракцууддаа тараагаад хувьчилчихсан шүү дээ. Энэ Засгийн газарт нэгдсэн удирдлага байхгүй, тэр хэрээрээ нэгдсэн бодлого байхгүй. Засгийн газар бол парламент биш, нэгдсэн удирдлага, хатуу сахилга баттай байх ёстой. Сахилгад баригдахгүй бол суудлаа чөлөөлж өгөх ёстой. Хаана ч тийм л байдаг. Сүүлийн 25 жилд засаглаж чадаж байсан Ерөнхий сайд бол М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр, С.Баяр гурвыг л гэж харж байна. Гэхдээ засаглаж чадна гэдэг нь сайн талынх нь нэг л хэсэг нь шүү дээ.

-Бусад нь тохиолдлынхон уу?
-Ямар л ард түмэн байна тийм л төр байна. Миний биш, Достоевскийн үг шүү. Бид төрөө, удирдлагаа өөрсдөө ямар ч хавчлагагүйгээр сайн дураараа сонгож буй болгосон. Нэгэнт сонгосон бол сонгуулийн хугацаандаа шийдвэрийг нь дуртай ч дургүй ч хүлээн зөвшөөрөх ётой. Харааж загнаад ч яах юм билээ, өөрсдөө зуурсан бантан шүү дээ, өөрсдөө л иднэ. Манай Үндсэн хууль, нийгмийн тогтолцооны зарчим шүү. Өнөөдөр дэлхий даяар нийтлэг болсон зарчим. Түүнээс би тавлаад байгаа юм биш.

-2017 онд монголчуудын хувьд чухал сонгуулийн жил болно. Таны прогноз өндөр хувьтай нотлогддог болохоор уншигчид энэ талаар л асуугаасай гэж их хүсч байгаа байх. 
-Судалгааны дүнд тулгуурлаж прогноз гардаг юм шүү дээ. Түүнээс би ямар үзмэрч биш. Монголоор дүүрэн үзмэрч байна, тэд л мэдэх байх. Судалгааг би хийдэггүй, надад тусалж хамтарч ажилладаг мэргэжлийн олон залуус бий. 

-Э.Бат-Үүл гэх нэр танай нам дотроос одоогоор түлхүү яригдах болж. Нөгөө нам буюу МАН-аас С.Баяр гэх нэр байгаа. Эсвэл ингэж ярих эрт байна уу. 
-Аль яриаг хэлж барахав дээ. Наад хоёр нэр чинь чиний өөрийн чинь нэр дэвшигчид үү?

-МАН-ын уналт өнөөдрийг болтол зогсохгүй үргэлжилж байна гэж ажиглагчид хэлэх юм. Тэдний хямрал яг юундаа байна вэ. 
-Тэд нээлттэй шинэ нийгэмд зохицож ажиллахын оронд хуучин социализмын үеийнхээ инерцээр хэтэрхий олон жил явсан. Гэтэл нээлттэй нийгэмд өсөж бойжсон шинэ үе нь гараад ирлээ шүү дээ. Энэ засгийн амжилтгүй болгонд алга ташиж байгаад 16 онд засгаа авна гэсэн хийрхэлтэй л улс. Хаанаасаа тийм итгэл үнэмшил олсон юм бол. Бид бүгдээрээ нэг завин дээр сууж яваа. Жолоон дээр сууж яваа хүн алдаж онгоцоо живүүлэхдээ тулбал алдсанд нь баярлан алга ташигч ч бас осолдох биш үү. Хуучирсан сэтгэлгээ, хуучны туршлага үнэлэмжээсээ салж чадахгүй байнаа даа. 

-Тэр тийм л дээ. Гэхдээ АН хангалттай унах нүхээ ухаж байна шүү дээ?
- Унаж үхэх нүхээ хэн нь илүү хурдан ухах уралдаан шиг харагдах юм.

-Би тантай ярилцах болгондоо асуудаг нэг асуултаа л тавих гэж байна. Та улс төрд эргэж ирэхгүйгээр өтлөхөөр үнэхээр шийдчихсэн юм уу. Төр барих гээд будилж явах үед нь ч намынхаа гадна суух нэг талаас хэт амиа бодсон зүйл биш юм уу. 
-Би бас хариулдаг үгээ л хэлье. Бид өнөөдөр эрх чөлөөт нээлттэй нийгэмд амьдарч байна. Би ийм нийгмийн л бие даасан гишүүн байхыг хар залуугаасаа хүсдэг байсан. Энэ нийгэмдээ арчаагүйтэж тураад үхэж байвал миний л хохь, ийм чөлөөт нийгэмд өөрийн чадахыг хуулийн хүрээнд хийж амжилт олоод явбал миний л аз. Хоёрдугаарт, би улстөрч биш. Улстөрч байхын тулд үгүйдээ л худалч байх ёстой. Урд нь байгаа ангалыг заагаад заавал цаад талд нь гарч байж аврагдана, гэхдээ тэн хагас нь энэ ангалд унаж бусаддаа гүүр болно гэж ил хэлдэг хүнийг философич гэх. Ерөөсөө ангал алга, цаад талд нь гарах шаардлагатай байна гээд дайруулсаар хагасыг нь унагаж гүүр болгож аваад цаана нь гарч нийгмээ авардаг хүнийг улстөрч гэх. Философич үнэнийг хэлснээр нийгмээ айлгаж дэвшилд саад болдог, улстөрч хуурч байгаад ч гэсэн нийгмээ урагшлуулдаг. Энэ миний томъёолол биш шүү, нэн эрт гарсан философийн тайлбар. Би нийгмийг удирдах тэр араншинд таарсан хүн биш. 

-Сонин юм даа. Яагаад ийм болчихсоныг ер ойлгохгүй юм. Тэгвэл “тэнэгүүдийг” тоглуулаад л шоолоод сууж байж дээ. 
-Нийгэм эрүүлжихээр дагаад улс төрийн эрүүл удирдлага гарч ирж таарна. Би бол удирдагч биш. Бусдын өмнөөс хариуцлага хүлээх дургүй, олон түмэнтэй ажиллах ур дүй байхгүй, оройлон дуудах авъяас үгүй. Энэ бол амиа бодсон хэрэг биш, ердөө л өөрийнхөө юу чадах, юу чадахгүйг би сайн мэднэ гэсэн үг. Өнөөгийн энэ шилжилтийн үед олон хүн өөрийнхөө огт чадахгүй юмыг хийж байна. Энэ нь ялангуяа удирдлагын төвшинд бол эргээд нийгэмдээ тун хортой.

-Улс орны эдийн засаг сүйрчихлээ, банкууд маш ноцтой байдалд байна гэх дүгнэлт монголын амны уншлага болчихлоо. Та ч байнга нийтлэлээрээ хэлсээр байгаа. “Сорос маягийн их гарын спекулянт орж ирээд хэд донсолгоход манай банкны системийг дампууруулах мөн ч амархан байна ” гэж та анхааруулсан. Одоо тэгээд гарц нь юу юм бэ? 
-Гарц нь шийдвэр гаргагчид анагаахын утгаар эрүүлжих л явдал байх даа. Шийдвэр гаргагчдыг бид өөрснөө сонгон буй болгодог. Тэгэхээр тэд эрүүлжих биш, бид эрүүл хүмүүст төрийн жолоогоо өгөх ёстой юм. Энэ бол анхдагч шаардлага шүү дээ. Мэдлэг, чадвар, ур авъяас, чадвар зэрэг нь дараагийн дээд шалгуур болчихоод байгаа нь ажиглагдаж байна уу. Өнөөгийн энэ иргэншиж соёлжиж даяаршсан ертөнц чинь хөгжил дэвшлийн тухай нэгдсэн ойлголттой, энэ рүүгээ чиглэх ерөнхий арга технологитой болчихсон юм шүү дээ. Гаж шинэ юм бодож олох, хэдэн мянган жилийн өмнөх гарц технологийг давтах гэж оролдох зэрэг бол сүйтгэлээс өөр юу ч авчирдаггүйг хямралд ороод байгаа манай ард түмэн одоо ойлговол ойлгохоор л болж байх шиг. 

-Би Монголын банк санхүүгийн секторт хамгийн том реформ хийсэн. 1990 оноос хойш хийгдсэн хэдхэн том реформын нэг нь бол энэ гэж та бахархдаг. Одоо энэ системд ямар реформ шаардлагатай байна вэ?
-Төрийн мэдлийн арилжааны банкууд энэ орныг цөлөмчихсөн байлаа. Одоо дахиад цөлмөх хэрэгцээ гарсан юм байлгүй, хэд хэдэн төрийн банк байгуулаад тавьчихлаа. Тийм газар л хулгайч нар үүрлэдэг юм шүү дээ. Хөгжлийн банк гээд мөн ч сайхан газар хэдэн жил мөн гоё савируулж байнаа, аан? Төв банк ч төв банк. Төв банкны хуулинд энэ байгууллагын гол, бараг ганц үүргийг инфляцитай тэмцэх гэж тодорхойлсон байдаг. Бүтээн байгуулалт гэдэг чинь Засгийн газрын үүрэг шүү дээ. 

-Д.Бямбасүрэн гуайн чөлөөт зах зээл рүү оруулсон реформ . Газрыг хувьчилсан Н.Энхбаярын реформ. С.Баярын хийсэн ашигт малтмалыг эргэлтэнд оруулсан реформыг та онцолж нэгэнтэй хэлж байсан. Яг ерэн оноос хойш хийсэн эдийн засгийн бүх шинэчлэл энэ хэдхэн реформ дээр тулгуурласан гэж тодорхой хэлсэн. Түүнээс хойш гээд хуруу дарвал ямар реформ манайд явагдав аа. 
-Цааш нь уу? Хийснээ нураах арван жилийн нөр хөдөлмөр л болсон байх. Энэ дайнд бүхий л үндсэн зарчмууд хөсөр унасан. Гэнэт олдсон их мөнгө л гай болсон доо. Гуйлгачин хүн өдөржин сууж цуглуулсан юмаа орой нь ирж тогоо руугаа тэр чигээр нь ууттай нь хөмөрчихөөд хагасыг нь идээд хагасыг нь асгачихдаг юм гэсэн.

-Та инээд хүргээд байх юм аа. За, за энийг орхилоо. С.Баяраас өөр хүн байсан бол  Оюутолгойн гэрээг батлуулж чадах байсан уу гэж та миний ярилцлагад орохдоо сөргүүлж асууж байсан нь тод санагдаж байна. С.Баяр өнөөдөр гавъяатан биш гай таригч л гэж балбуулж байна. Түүхэн гэж үзэх ололт, үнэлэмжүүд ийм амархан нурдаг эд юм уу?
-Монголын түүхэнд хэзээ ч байгаагүй асар том хөрөнгө оруулалт олж ирээд эргэлтэнд оруулсан энэ гавъяаг өнөөгийн шүлстэй сагуу үгээр мөнхийн үнэлэмж тогтоож болно гэж үү. Магадгүй эртэдсэн байж болох. Бид ийм их баялагийг үр ашигтай хэрэглэж амьдралаа баталгаажуулах төвшин, нийгмийн ухамсарт хүрч амжаагүй байх. Олдсон дээр нь идэж уугаад найрлаад дуусгадаг араншингаас бид салж амжаагүй л байгаа.

-Үүнээс салахад ахиад хэдэн жил түжигнэх бол ?
-Нийгмийн хувьд бид өсөж дэвжих ёстой шүү дээ. Өнөөдөр бид өөрсөддөө буй болгосон нийгмийн тогтолцоондоо гологдож байна. Нээлттэй, эрх чөлөөт ардчилсан тогтолцоо байгуулангуут л иргэд нь тэрэндээ шууд тохирон хувирна гэж байхгүй. Францчууд 1789 оны хувьсгалын дараа буй болгосон шинэ тогтолцоондоо таарч тохирох гэж бараг 100 жил зарцуулсан. Бид шилжилтийн үед явж байна. Шилжилт гэдэг чинь өндөр байшин барих, ардчилсан Үндсэн хуультай болох, нээлттэй зах зээлтэй болсноор хангагдахгүй. Ардчилал бол үргэлжилсэн урт процесс. Ийм институцдээ тохирсон иргэдтэй болох ёстой. Энэ нь ядахнаа хоёр үе дамжиж солигдож байж бүтнэ. Өнөөгийн бид дараа үеийн шинэ иргэдийг л бэлдэж чадвал буянт үйлс болно.