“Ярилцъя” булангийн шинэ зочин та бүхэнтэй мэндчилж байна. Тэр бол МАН-ын нөлөө бүхий лидер, Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Шадар сайдын албан тушаалыг хашиж байсан Улсын Их Хурлын Дэд дарга Миеэгомбын Энхболд. 

Монголын ууган улс төрийн хүчний дотоод амьдралд хөл хө­дөлгөөн орсон, удахгүй ээлжит их хурлаа хуралдуулахын өмнөх халуухан үед түүнтэй ярилцах нь яах аргагүй хэвлэл мэдээллийнх­ний хувьд чухал сонголт. Ингээд асуултаа тавъя. Уншигч та сонир­хон дагаарай. 
 

ЭНЭ БҮГД ЦААНАА ӨӨРИЙН ТООЛУУРТАЙ

-Би зүгээр нэг жирийн улстөрч, шууд утгаараа хоёр, гуравдугаар эгнээний улстөрчтэй ярьж байгаа биш учраас улс орны хэмжээнд ард иргэдийн амьдрал дээр тулж ирээд байгаа нэгэн том сэдвийг ярилцлагынхаа эхэнд хөндье гэж бодож байна. Энэ бол манай эдийн засагт дуугарч байгаа сиг­нал. Эдийн засаг уначихлаа, өмнө нь гарсан эдийн засгийн өсөлтүүд байхгүй болчихлоо. Ирэх жилээс одоогийн туйлж байгаа зээлийн өрөнд 450 тэрбумыг төлөөд эхлэх нь гэж хүмүүс нэлээд бухимдаж байна.  Гэхдээ эрх баригчид маань эдийн засаг яагаа ч үгүй, бүх зүйл сайхан байгаа гэх юм. Харин та ямар дүгнэлттэй байна вэ?
-”Шинэчлэлийн” гэх нэртэй энэ Засгийн газар байгуулагдахаас өмнө улс орны эдийн засгийн байдал яг ямар байсан бэ гэдэг дээр би хоёр зүйл хэлье л дээ. Бид бол 17.8 хувийн эдийн засгийн өсөлттэй байна гэж тооцож байсан. Энэ Засгийн газар бол бидний тэр үеийн эдийн засгийн өсөлтийг 20 орчим хувь байсан гэж тооцож байгаа юм байна. Тэгэхээр эдийн засаг өсөлттэй байсан уу, байсан. Үнэн худлын тухай яриа байхгүй, тийм үү. 

Би бол нэг Засгийн газар толгойл­сон, гурван Засгийн газарт Шадар сайдаар ажилласан хүн. Улс орны аж амьдралтай сүүлийн долоо найман жилийн турш яахын аргагүй дунд нь хутгалдаж явсан байна. Сайн, муу янз бүрийн зүйлстэй учирч л байсан. Гэхдээ улс орноо хөгжүүлэх гээд бүр дордуулчих вий гэдгээс асар их болгоомжилж, няхуур хандахыг хи­чээж ирсэн. Цаашдаа ч ийм бодолтой байх болно.  

Өнөөдөр улс орны эдийн засаг яагаад муудчихав аа. Би гурван зүйл хэлье гэж бодож байна. Нэгдүгээрт, дэлхийн эдийн засаг, Ази Номхон далайн бүс нутгийн эдийн засаг хямралтай байдалд ороогүй байна. Тэр битгий хэл манай хөрш хоёр орны эдийн засаг өсөлттэй байх жишээтэй. Тийм учраас бид энэ хямралд хүргээд байгаа нөхцөл шалт­гаануудаа дотоодоосоо хайх хэрэгтэй. Үндсэн шалтгаанаа өөрсдөөсөө эрэх ёстой. Хоёр­дугаарт, эдийн засгийн нарийн тооцоогүйгээр асар их хэм­жээ­ний мөнгийг гаргаж цацлаа. Энэ нь өнөөдрийн эдийн зас­гийн хямрал үүсэх гол үн­дэс суурь болсон. Үнэ тогтвор­жуулах нэрийдлээр хоёр их наяд гаруй төгрөг, үнэт цаас арилжаалж гадаадын зах зээл дээрээс бонд босгож байна гэсэн нэрээр 1.5 тэрбум ам.доллар.  Энэ бүгд цаанаа өө­рийн тоолууртай. Яг тодор­хой бүтээгдэхүүн, ажил юм уу, тодорхой гарт баригдах зүй­лээр энэ мөнгө эдийн засгийн эргэлтэд орсон бол улс орны эдийн засагт эергээр нөлөө­лөх байсан. Гуравт, аливаа улс оронд хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадвар гэж байдаг. Эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгээр эдийн засгийн эргэлтэд ороод, буцаад гараад ирэх том дүнтэй мөнгөний урсгалыг хэрэгжүүлж чадах санхүү болон эдийн засгийн даацтай үйлдвэрлэл болон бизнесийн салбар манайд маш цөөн. Мэдээж эргэн төлөгдөхгүй гэвэл хязгааргүй хэмжээгээр шингээж болох л байх л даа. Гэтэл ийм их мөнгийг ийм богино хугацаанд хурдан эргэлтэд оруулаад, өгөөжөө аваад буцаагаад хүүтэй нь төлөх орчин үеийн эдийн засгийн суурь манай улсад бүрэн бүрэлдээгүй байхад АН-ын Засгийн Газар дээрх зээлийг авч улс орныг өрөнд оруулснаас гарах үр дагаврыг ард түмэн хэзээ нэгэн цагт одоогийн эрх баригчдаас нэхэж л таараа. Иймэрхүү байдлуудаас болоод эдийн засагт маань сөрөг нөхцөлүүд бий болчихлоо. 

-Одоо бол та нар асууд­лыг яаж ч тайлбарлаж болох давуу байрлал дээр сууж байна л даа. Сөрөг хүчин болохоор. Сөрөг хүчинд шүүмжлэх амархан. Шүүмжлэх гоё. Өмнө нь халамжийн бодлого нэлэнхүйдээ явж байсан. Энэ Засгийн газар харин хумьчихсан байгаа. Нөгөө талаас нь харвал та шүүмжлэх гэж л шүүмжилж байгаа харагдаж байна?
-Түрүүчийн асуултад би нэг зүйлийг нэмээд хэлчихье. Ерөнхийдөө бизнес эрхлэгч­дийн үйл ажиллагаа төр зас­гийн өнөөдрийн явуулж байгаа бодлогоос болоод хумигдах байдал руу орчихлоо. Би шүүмж­лэх гэж шүүмжлээд байгаа юм биш, бодит байдлыг  хэлж байна. Үүнийг ганцхан бид хэлээд байгаа юм биш. Та өөрөө ч мэдэж байгаа. Энэ байдал нь эдийн засагт зүгээр нэг нөлөөлж байна гэж хэлэх аргагүйгээр гаж тусгалаа өгч байна. Олон улсын байгуулла­гууд ч ингэж үзэж байна. Та халамжийн бодлогын тухай хөндлөө. Миний бодоход төр засаг энэ ард түмний сайн сай­хан амьдралын төлөө л байх ёстой биз дээ. Тэдний аж амьдралыг сайжруулахын төлөө байх ёстой юм биш үү. Дийлэнх иргэдийн амьдрал сайнгүй байгаа тохиолдолд халамжийн бодлого зохих хэмжээнд байх л ёстой. Иргэнээ халамжилдаггүй, ахуй амьдралд нь нэмэр хан­див болдоггүй төрийг сайн төр гэж үзэх үү дээ. Би халамжийг хавтгайруулсан гэх нэртэй шүүмжлэлийг их авч байсан Ерөнхий сайд. Гэхдээ би тэр бодлогууддаа ерөөсөө ха­рамс­даггүй. Хүүхдийн мөнгийг бид өгсөн, тэтгэвэр тэтгэмжийг гурав дахин нэмсэн. Хоёрхон  жил ажиллахдаа цалинг гурав дахин нэмсэн. Үүнийхээ төлөө халамжийн бодлого хавтгай­руулсан гэж балбуулахаас би айж байгаагүй. Гэхдээ нэг зүйлийг чухалчилж байсан. Бид бүхэн энэ халамжийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эдийн засгийн даац болон хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхэд гол анхаарлаа төвлөрүүлэх ёстой гэж үзэж байсан. Улс орноо хөгжүүлсэн шиг хөгжүүлчи­хээд, гаднаас тусламж энэ тэр гуйхгүй, зээл бонд авахгүйгээр зөвхөн Монгол Улсынхаа хүчин чадлаар ард түмнээ юугаар ч дутагдуулахгүй амьд­рах бололцоотой болгоё гэсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх юмсан гэж зорьж байсан. Одоо ч энэ бодол маань хэвээ­рээ байгаа. Тэр үед энэ зорил­гоо бүрэн хэрэгжүүлэх бо­ломж олдоогүй, эсвэл би өөрөө шаардагдах хэмжээнд хөгжүүлж чадаагүй байсан байж болно. Гэхдээ би энэхүү зорилгыг хэрэгжүүлэхийн төлөө улстөрч хүний хувьд, монгол хүний хувьд, эцэг хү­ний хувьд өөрөөсөө шалтгаа­лах бүхнийг хийнэ гэж  зорьж яваа хүн. 

-Стратегийн ордуу­дынхаа заримыг эргэл­тэд оруулъя. Дэлхийн зах зээл дээр өөрийн гэсэн орон зайтай тог­логч орон болъё, олсон ашгаараа улс орныхоо хөгжлийг шинэ шатанд гаргах гэж хамтарсан Засгийн газар байгуу­лагд­сан биз дээ. Энгийн үгээр хэлэхэд хашааны гадаа газар шагайчихсан зогсч байсан нөхдүү­дийг “Ороод ир ээ, хамтраад ажиллая” гэж дуудаад л ингээд явцгаасан бус уу. Гэтэл сүүлдээ танай нам Оюутолгойн гэрээний­хээ эсрэг явж байсан хүнийг тэр дороос суга татаж авчраад л Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлээд явчих­сан. Энэ бүхний хаана нь тэр зарчмын тоглолт гэдэг юм байгаа юм бэ?
-Оюутолгойн төсөл бол яах аргагүй Монгол орны эдийн засагт хүчирхэг нөлөөлөл үзүүлэх томоохон төсөл. Харин энэ нөлөөлөл нь эерэг, сөргийн аль нь байх вэ гэдэг дээр анхаарч бодлого боловс­руулах ёстой байсан. Олон улсын жишгээр бол заавал эерэг нөлөөллийн зураглал, сөрөг нөлөөллийн зураглал гэж хоёр чухал зураглал хийдэг юм байна лээ. Харам­салтай нь бид дэлхийн хэм­жээний томоохон ордыг ашиг­лалтад оруулах туршлага бай­гаагүй, тухайн ордыг хамтран ашиглах гэрээг мэргэжлийн төвшинд хийх  боловсон хүчин дутмаг байснаасаа болоод тэр үед зөв юм шиг санагдаж байсан заалтууд нь өнөөгийн өнцгөөс харахад улс орны эрх ашигт нийцэхгүй тал ч ажиг­лагдаж л байна. Энэ асуудлыг бид мэргэжлийн хүмүүсээр дүгнүүлж, үнэлэлт дүн шинжилгээ хийлгэхэд   “манай улсад улс орны хэмжээнд то­моо­хон төслийг хэрэгжүүлэх бодлогын стандарт байгаагүй  нь гэрээний заалтуудыг эрс­дэлтэй болохоос урьдчи­лан сэргийлэх  нөхцөлийг бүрдүү­лээгүй”  гэж тайлбарлаж бай­сан. Тухайн үед бид бүгдэд нь олон улсын жишгээр нь хийсэн гэрээ ийм байдаг юм гэж ойлгуулж байсан зүйл цаг хугацааны шалгуураар өөр өнцгөөс харагдаад эхлэхээр эргэцүүлж бодох юм зөндөө гардаг юм байна лээ. Энэ бол хамтарсан Засгийн газрын хийж чадсан маш том ажил гэж дүгнэгдэж байсан тухайн үеийн  байр суурь хэдэн жи­лийн дараа, эсвэл хойч үе­дээ маш буруу гэж дүгнэгдэх аюултай ч болж хувирахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ гэрээг тухайн тухайн үед нь засах, шинэчлэх, өөрчлөх, барьцаа ахиулах, Монголд илүү ашиг­тай болгох ийм алхмуудыг бид хамтын хүчээр цаг тухай бүрт хийж л явах ёстой. Гэрээ байгуулсан бол гүйцээ гээд Монголын төр хаячихгүй байх. Монгол газар нутагтаа эзэн сууж, газрын хэвлий дэх баял­гаа эзэмших эрхээ Үндсэн хуулиараа баталгаажуулсан халуунд нь халж, хүйтэнд нь даарсан, жаргал зовлонг нь мэдэрч яваа Монгол иргэн бүрийн эрх ашиг хөндөгдөх учраас төрийн хяналтаас гарах учиргүй.  

-Өнөөгийн Засгийн га­зар PR, сурталчилгаа сайтай юм. Орчин ца­гийн сошиал медиаг бараг тэр чигээр нь энэ улс төрийн хүчин эзэм­шиж байна. Хэрэглэгчид­тэй нь хамт эзэмшиж байна ч гэж харж боло­хоор. Урьд өмнө нь огт байгаагүй бүтээн бай­гуу­лалтууд хийгээд байна гэж сурталчлаад байх юм. Та нарын үед зарим талаар үнэхээр зориггүй байсан алдаа бий юу. Зарим нь төс­лөөрөө бэлэн байж байсан, яригдаж байсан ажлууд ч их л харагдах юм. 
-Бид сурталчилгаа энэ тэрд төдийлөн хүч хаядаггүй, хийж байгаагаа, хийх гэж байгаагаа ярьдаггүй дутагдалтай л даа. Бид чинь бага ярьж ихийг хийе л гэсэн унаган хүмүүжилтэй. Гэтэл заримд нь хийх, ярих хоёрын утгыг алдтал сарниу­лаад зүгээр л хүмүүсийн тархи угаагаад явчихдаг арга барил чухал байдаг бололтой. Английн Ерөнхий сайд асан Уинстон Черчиллийн хэлсэн нэг сургамжтай үг байдаг. “Увайгүй “улстөрч” өөрийн үйл ажиллагааг дараагийн сон­гуульд чиглүүлдэг. Төрийн зүтгэлтэн хүн өөрийн үйл ажиллагааг хойч үедээ чиг­лүүлдэг” гэж. Энэ хүн асууд­лын яг голыг нь олоод хэлчи­хэж дээ гэж боддог.

-Одоогийн Ерөнхий­лөгчийн хэлж байсан үг шиг санаж байна. “Хэл­нэ гэдэг бол хийхийн тал байдаг юм аа” гэж. Ерөө­сөө төлөвлөж байгаа, хийж байгаа, үр дүнг нь тооцоход дараагийн хүмүүсийн үед гарахаар ажлуудыг ч хашгираад л, сурталчлаад явах ёстой юм биш үү. Бид хийж байгаа шүү, харцгаа ингээд хийж байна. Энэ тэдэн онд ашиглалтад орно гээд. Та бага залуу­гаасаа ажил алба хашиж, арай л өөр төвшинд ажил­лаж  амьдарсан хүн. Танайх яг энэ орчин цагийн сурталчилгаа, улс төрийн намуудын өөрсдийгөө  авч явах энэ соёлд хоцорч, хожуу хөл тавьж байгаа нам гэж ер нь харагддаг уу. Өөрөө балбуулаад л баалуу­лаад суугаад байдаг шигээ ийм зүйлс рүү эсвэл хардаг ч үгүй юм уу?
-Яахав ээ. Хэвлэл мэдээл­лээр хийж байгаа ажлаа сурталчлах нь зүй ёсны хэрэг байх. Гэхдээ хэт их, бодит үнэнээс давуулж сурталчлах нь хүний тархи угаасан хэрэг болно шүү дээ. Бодитой хий­сэн ажил бол хамгийн сайн сурталчилгаа, хамгийн сайн пиар. Намайг анх хотын дарга болж байхад Улаанбаатар хотод жилдээ 100 айлын орон сууц чүү ай ашиглалтад ордог байсан. Өнөөдөр 10 гаруй жилийн дараа гэхэд 10 мянган айлын орон сууц ашиглалтад ордог боллоо. Олон олон хо­роолол баригдаж байна. Энэ бүгд барилгын салбарыг дэмж­сэн, тэр үеийн төр засгаас явуулсан бодлогын үр дүн юм. Түүнийг үргэлжүүлж орон нутгийн төр захиргааны бай­гуул­лагаас тэднийг дэмжиж, газрыг нь олгож, дэд бүтцийг нь шийдэж өгч чадахгүй суугаад байсан бол энэ хотын дүр төрх, орон сууцжуулах төс­лүүдийн ам­жилтыг өнөөдөр улаанбаа­тар­чууд хараагүй л байх байсан.

-Өнөөдөр МАН шиг муу нэртэй “хойд хар овоохой” байхгүй бол­чих­сон юм шиг л байх болжээ. Ганцхан жилийн өмнө нэг танхимд хамт­раад сууж байсан нөх­дийн тань нэг засаг тол­гойлж байна. Бүх бо­лохгүй юм өмнөх Зас­гийн газраас болсон гэж тэр хүн нэг биш хэллээ. Дээр нь танай нам да­раалсан хүнд хүнд цохилт амсчихлаа. Тав дараалсан ялагдлын дараа бол ер нь тардаг л гэх юм. Зарчмын хувьд  улс төрийн хүчин ийм нөхцөл байдлын дараа том концепцийн өөрч­лөлт хийдэг. Бүтэлгүйт­вэл  тардаг гэх шинжээч­дийн үг сонсогдох л юм. Та улстөрчийнхөө хувьд энэ асуултад юу гэж хариулах бол?
-Амны билгээс ашдын билэг гэдэг. Би бол 2012 оны УИХ, орон нутаг, 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэсэн ийм гурван сонгуульд манай нам дараалан өвдөг шороодлоо гэж бодож байгаа. Өвдөг шороодсон болохоос ялагдаагүй. Энэ үгийг би монгол хүний билэг ерөөл талаас нь хэлж байгаа юм. Нэг наадамд өвдөг шороодсон бөх дараагийн наадамд хичээж барилдаад түрүүлэхийг хэн байг гэхэв, тэгэх ч болно.

Нөгөө талаас улс төрийн томоо­хон хүчин гэдэг талаасаа тодорхой дүгнэлт хийх ёстой юу гэвэл ёстой. МАН-ыг тарж бутраад үгүй болно гэвэл тийм юм байхгүй ээ. Монголын ард түмэн МАН-ын үүсч байгуулагд­санаас хойш өнөөдөр  хүртэл энэ улс орны төлөө юу хийж бүтээснийг мэд­нэ, алдаа оноо, буруу зөвийг ч мэднэ. Улс орны өнөөгийн хүрсэн энэ төвшинд хүргэхэд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн бэ гэдгийг нь ч мэднэ. Мэдэх үе нь бүгдээрээ дуусчихаагүй байна. Хаана, хэнд ямар боломж байна, хэн юу хийж чадах вэ гэдгийг үнэлж дүгнэх онцгой мэдрэмж монгол түмэнд байдаг юм шүү дээ. Гэхдээ одоо өмнө нь юу хийсэн бэ гэдгээ ярих цаг биш, одоо юу хийж чадах вэ, ирээдүйд юу хийх вэ гэдэг талаас нь харах цаг. Ард түмэн итгэл хүлээлгэж байгаа үед бид хэчнээн цохилт авсан ч тэмцсээр байх болно. Гол нь ард түмнийхээ төлөө тэмцэж байгаа болохоор бидний зорилго зөв юм.Ийм л чиглэлийг баримталж байна.

-Жилийн өмнө хамтарсан Засгийн газрын танхимд мөр зэрэгцээд сууж байсан. Гурван жил хамт ажилласан нөхөд гэнэт гараад явчихсан. АН-ын гаргасан тэр шийдвэрийн дараа нөхдүүдтэй таарахад ер нь ямар байсан бэ.  Танай ялал­тын суудлын толгой хавьд Тэргүүн шадар сайдын сэн­тийд сууж байсан Н.Алтанхуяг болон бас бус сайд нар ту­хайлбал, С.Баярын ч юм уу, та нарын нүүрийг яаж харж байсан бол гэж боддог юм. Тэр үедээ бол эвгүй л байсан болов уу? 
-Зөндөө уулзсан ш дээ. (инээв) Бие биеийнхээ нүүрийг харалцаад  л. Тэр улсын хувьд  ямар байсныг мэдэхгүй юм. Тийм үйлдэл хийж үзээгүй бид бол энэ мэдрэмжийг мэдэхгүй шүү дээ. Хийж чаддаг улсуудаас нь асуух асуулт байна. 

-Гоё хариулт байна. Таныг ийм хошин, хоржоонтой гэж бодсонгүй. Та бүхний хамгийн том ялагдал бол өнгөрсөн УИХ-ын сонгууль. Яагаад, юунаас болж ялагдсан гэж дүгнэлт хийж байгаа вэ?
-Ард түмэн бол асар их зүйлийг хүсч хүлээж байдаг л даа. Үнэндээ бид  2008-2012 онд дэвшүүлсэн бүх зорилтоо хэрэгжүүлэхийн төлөө маш их ажилласан. Сонгуулиар  дэвшүүл­сэн хөтөлбөрийн хүрээнд  тодорхой алхмуудыг хийсэн. Эхлэлүүдийг тавь­сан, зөв ч эхлэлүүдийг тавьсан. Гэхдээ ард түмэн илүү, улам илүү сайхан зүйлийг хүсч байсан байх. Тэгж хүсч бас шаардахын буруу байх­гүй шүү дээ. Харин ганцхан жи­лийн дараа эдийн засаг ийм болчихно, бизнесийн орчин ингээд хумигд­чихна, хөрөнгө оруулагчид дайжаад гарчихна, нөхцөл байдал ийм хүнд болчихно гэдгийг бодоогүй байж. Хэргийн явцаар манай намын ялагдал ганц бидний ялагдал биш байж.  Хэрэв заавал ялагдал гэдэг үгээр нөхцөл байдлыг тодорхойлъё гэвэл “ялагдал гэдэг чинь зорилготой хүмүүст яла­хын үндэс нь болдог” гэж ярьдаг биз дээ. Бас ялагдал ялахын угтал болдог ч учир бий. Ялагдсан сургамж дээрээ тэгвэл бид сайн ажиллах ёстой.

-Гомдоогоод явуулсан шүү, сайн хүүгээ та нар санах л болно доо гэсэн шиг л үг сонсогдож байна. Дараагийн том ялагдал бол Ерөнхий­лөгчийн сонгууль. Ерөн­хийлөгчийн сонгуулиас хойш МАН лидергүй болжээ. Лиде­рийн хомсдолд орсон гэсэн дүгнэлтүүд их явж байна. Энэ сонгуульд та ч гэсэн өрсөлдөж болох боломжтой кандида­туудын нэг байсан. Зарим  ажиглагч ч тэгж  үзэж байсан. Энэ сонгуульд үзээд алдъя гэж ер нь бодоогүй юу?
-Манай намд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвших бо­ломжтой олон нэр дэвшигч байгаа. Энийг та ч мэднэ, би ч мэднэ. Бүгд мэднэ. Миний хувьд гэвэл би зарчим л барьсан юм. МАН ажлаа нэг хоёрхон жилээр харж, шийдэж явдаг  улс төрийн хүчин биш. Манай нам 2012 оны долдугаар сард Өлзий­сайханы Энхтүвшинг намын даргаа­раа санал нэгтэйгээр баталсан. Хэдхэн сарын дараа Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно гэдгийг манай намын Бага хурлын гишүүд, манай намын өмнөх удирдлагууд бүгд л мэдэж байсан. Би энэ зарчмыг л барьсан.

-Намын дүрэмд намын дарга нь нэр дэвшинэ гэж заалт байдаг юм уу?
-Дүрэмд тийм заалт байхгүй. Гэхдээ би намын дарга  нэр дэвших ёстой гэж бодож байсан. Энхтүвшин даргаас “Та ер нь нэр дэвшинэ гэсэн бодолтой байгаа юу” гэдгийг ч би сонгууль болохоос нэлээд хэдэн сарын өмнө асууж байсан. 

-Тэр юу гэж хариулсан бэ. Хэрвээ нууц биш бол хэлэхгүй юү?
-Яг халуун яриа юу болсныг би ярихгүй. Тийм бодолтой гэдгээ надад ойлгуулсан. Намын дарга ийм бодолтой байгаа үед бид  дэмжиж ажиллах ёстой. Өөр янз бүрийн тоглолт байж болохгүй  шүү дээ. Би ч шууд л хүлээж авсан. Ийшээ чиглэсэн ямар ч бодол надад байх ёсгүй гэсэн хувийн шийдвэрээ дотроо шууд гаргасан. 

-Гурван удаа санал хураагаад намын дарга хүн нь нэг сул гишүүнд ялагдана гэж байдаг юм уу. Танайхан харин дотроо дүрэмгүй тоглосон юм биш үү. Шууд хэлэхэд намын лидерүүд дэмжээгүй юм биш үү? 
-Нууц санал хураалтын  дагаврыг өнөөдөр дүгнэж ярих зохимжгүй. Би дэвшээгүй шалтгаанаа хэллээ. Намын дарга дэвшинэ гэж байгаа тохиолдолд би дэвших ёсгүй гэсэн зарчим барьсан гэдэг маань намайг хэнийг дэмжсэн бэ гэдгийн хариулт биш юм уу. Бусдыг бол би мэдэхгүй, намын хамт олны гаргасан шийдвэ­рийг дүгнэж цэгнэх эрх надад байхгүй. Гаргасан шийдвэрийг үр дүн бол­гохын тулд бүгдээрээ л ажиллах ёстой. Харамсалтай нь, тэгж чад­сангүй. 

-Улс төрд тогтсон жамаа да­гахгүй явчихсан шийдэл гэдгийг та бас ойлгож байгаа биз дээ тээ? 
-Тогтсон жам гэж байна аа. Гэхдээ нам дотор тогтсон соёл, тогт­сон дэг жаяг ард түмний хүлээлттэй дандаа давхцаж таарна гэж байхгүй. Бид нам талаасаа зөв гэж харсан зүйл ард түмний талаас зөв гэж харсан өнцөгтэй таараагүй тохиол­долд ард түмнийхээ хүсэл тэмүүл­лийг л дагах ёстой шүү дээ. Олон түмэн бидэнд ийм л дүн тавьсан. 
 

ДАХИАД БОСОХЫН ТӨЛӨӨ ЯВАХ ЁСТОЙ

-Улс төрийн мөчлөгийнхөө хувьд өнөөдрийг  та өөрийн­хөө рейтингийн ямар үе гэж хардаг вэ. Уналт уруудалтын үе юм уу, эсвэл ямар нэгэн том алхмын өмнөх үе юм уу. Энэ үеийн Энхболдын улс төрийн цаг гэвэл та юу гэх вэ?
-50 нас хүрээгүй эр хүнийг улс төрийн ямар үедээ явж байна гэж хүмүүс хардаг юм бол. Тэр үедээ л явж байгаа байх даа. Миний улс төрийн амьдралын өнгөрсөн он жилүүдэд ахисан дэвшсэн, унасан аль алийг нь үзсэн цаг хугацаа байлаа. Гэхдээ хийсэн бүтээсэн, бий болгосон зүйлс минь тодорхой харагдаж мэдрэгддэг учраас нэг их гутарч гуниад байдаггүй. Цаашдаа ч гэсэн би улс төрд идэвхтэй  оролцоно, надад цаг хугацаа бий. Сүүлийн жилүүдэд энэ бодол минь улам бүр лавширч байгаа. Бага залуугаас төрд зүтгэж, олон түмэнтэй ажиллаж чад­даг болохын төлөө эрмэлзсэн ажлын арга барил, удирдан манлайлах  гэж зүтгэхээсээ илүү ажлыг үр дүнтэй болгохыг гол зарчмаа болгох,  улс төрийн намд ажиллаж ирсэн турш­лага, урваж шарваж, хагалж бутар­гахын төлөө бус хүн чанараа түшиж нуруу алдахгүй яв гэж аавын маань сургаж заасан тэр замаар замнахыг хичээж байна. Миний зүтгэл хийгээд хуримтлуулсан туршлага, мэдлэг намд хэрэгтэй,  Монголын улс төрд хэрэгтэй гэсэн бусдын итгэл байгаа цагт би зүтгэж л байх болно. Энийг хүмүүс зөвөөр ойлгох байх гэж бодож байна. Өнөөдөр ч би ямар нэгэн албан тушаал, амбийц гэхээсээ илүү бодитой хийж бүтээх, амжилт ялалт гаргахыг урьтал болгох нь юу юунаас чухал гэж бодож байна.

-Ерөнхий сайдаас таныг бас л эвгүй огцруулж байсан л даа. Намын даргаас  ч бууж л бай­сан. Бас л том нерв явагддаг байх. Аливаа буулт, уналтын дараах тэр даваануудыг та яаж өнгөрөөдөг вэ. Гаднаасаа та хүчирхэг харагддаг ч, дотроо эмзэг байж магадгүй юм.  
-Аль аль нь намын шийдвэр байсан.Намын дарга, Ерөнхий сайд гэсэн энэ хоёр албан тушаалаас нэг Их хурлын шийдвэрээр 14 хоногийн дотор бууна гэдэг бол ямар ч хүний хувьд юм бодогдох л байх. Тийм ч байсан.Улстөрч хүн тооцож байх ёстой, учирвал давж гарах сэтгэлийн тамиртай байж л гарна шүү дээ. Гэхдээ үргэлж бодоод тэр ингэсэн, энэ ингэсэн дээ гээд сэтгэлээ хэмлээд суух юм бол улстөрчийн амьдрал урагшаа явахгүй шүү дээ. Унаж байж  ухаардаг, бас хат суудаг юм байна лээ. Дахиад босохын төлөө явах ёстой гэж бодож байсан маань өнөөдрийг хүртэл төрд ч, намд ч намайг зүтгүүлсээр л байна даа.

-Гэхдээ танд улс төрийн нэг тийм борог гэмээр үүрэг оногд­дог  юм шиг харагддаг юм. Хотын дарга гэдэг бол аж ахуйн ажил хийдэг, зүтгүүрийн ажил. Өнөөдөр л улс төрийн лидер хүн очиж харагдаж байх шиг байна. Сайн, муу хэлүүлээд тоосон дунд явж байдаг ажил болохоос биш, цагаан гартай элитүүдийн ажил биш юм шиг. Ямартай ч манай практикт тийм л байсан. Шадар сайд бол Засгийн газрын аж ахуйн ажлын бульдозор шүү дээ. Үүгээрээ  би юу гэж хэлэх гээд байна вэ гэхээр улс төрийн лидерийнхээ хувьд таныг том бодлоготон биш, энэ хүн бол аж ахуйн ажлын сайн мастер. Фракцын сайн толгойлогч, энэ хүн бол төрийн захиргаагаар мэргэшсэн л хүн гэх нэг тийм хоёрдугаар орон зайд л зоогоод байдаг юм шиг ээ. Лидерийнхээ хувьд та өөрийн­хөө зиндааг яг хэн гэж хардаг вэ?
-Хүн өөрөө өөрийнхөө зиндааг тодорхойлох нь төлөвшөөгүй хүний зан чанар болов уу. Улстөрч, төрд зүтгэсэн гэдэг талаас нь бол ард тү­мэн тодорхойлох байх. Хувь хүн та­лаасаа гэвэл би өөрийнхөө зиндааг яг тийм гэж тодорхойлохоосоо илүү цаг хугацааны уртад миний үйл хэрэг хойч үедээ зөвөөр дүгнэгдэх тэр хэмжээнд байх газраа, чадах зүйлээ хийх нь чухал гэж бодож байна. 

-Өөрөө өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдэхгүй, өөрийгөө үнэлж чадахгүй хүнийг бусад нь үнэлэхгүй шүү дээ. Энэ бол миний ч үг биш категор байдаг биш билүү? 
-2006 оны нэгдүгээр сарын 25-нд би Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдоод УИХ-д Монгол Улсыг хөгжүүлэх хөгжлийн бодлого хэрэг­тэй байна гэдэг үгийг хэлж байсан юм. Хоёр жил болоод Ерөнхий сайдын албаа өгсөн. Энэ хоёр жилийн дотор Монгол Улсын Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг боловсруулж, УИХ-аар батлуулж байсан. Гэхдээ үүнийг “би” гэсэн тодотголтой биш, “бид” гэсэн тодотголтойгоор хэлж байгаа юм шүү.  Түүнээс хойших  бүх Засгийн газар тэр бодлогоос тодорхой зүйлүүдийг нь авч, харж яваа байх. Бодлого боловсруулж байж, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг. Энэ хэрэгжилтийг товчхондоо бодит ажил гэж нэрлэх болов уу. Миний тэргүүлсэн Засгийн газар ч багагүй зүйлийг хийсэн. Тэр бүх ажил боловсруулсан бодлогын дагуу хийгдэж байсан. Ялангуяа нийгмийн шинж чанартай, нийгмийн амьдрал руу хандсан ажлууд бодлогогүй явна гэж юу байхав. Энэ бол нэгд. Хоёрдугаарт, бүтээн байгуулалтын ажил. Нэг жилийн дотор дөрвөн мянган километр эрчим хүчний шугам татсан Засгийн газар манайхаас өөр байхгүй шүү. 

Баруун бүсийг эрчим хүчний байнгын эх үүсвэртэй болгоно гэж бид зорилт тавиад нэг жилийн дотор дөрвөн мянган километр эрчим хүчний шугам татаж байлаа. Энэ бол ёстой нөгөө Лениний цахилгаанжуулалт гэдэг шиг  ажил байсан. 330 сумыг бүгдийг нь цахилгаантай болгох олон жилийн мөрөөдлийг бодит ажил болгохын төлөө зүтгэсэн үр дүн. Ингээд ярих юм бол олон юмыг ярьж болох байх л даа. Санаанд хүрээгүй, дуусгаж амжаагүй зүйл бий. Гэхдээ нас залуу байна. Намаас, ард түм­нээс хий гэж даалгасан ямар ч ажлыг би хийнэ. Бодлогын хүрээнд нь ч хийнэ, бодит ажил болгож, үр дүнг нь үзэх хүрээнд ч хийнэ. Болгоно гэж бодож явдаг. Болгохын төлөө ч зүтгэх л болно.

-Та яагаад хүнтэй дайсагнал­цаж чаддаггүй юм бэ. Аймхай юм уу?
-За даа, одоо ч баярлах бас гом­дохын хязгаарыг давж сурч байна шүү, Ганаа. Тэгээд ч хүн мөнх биш юм даа. Дайсагналцаж их үр дүнд хүрч байсан түүх бараг байхгүй дээ.  (инээв)

-Шийдвэрийг өөрөө гаргаад, өөрөө улс төрийн төлөвлөгөө­гөө зохиогоод, өөрөө хэрэг­жүүлдэг лидер байдаг л даа. Та тэгдэг үү, эсвэл танд хэн нэгэн нь бэлэн төсөл авчирч өгөөд та түүн дээр нь тоглодог уу?
-Би аливаа асуудал дээр тодор­хой шийдвэр гаргахын өмнө заавал тухайн салбарын мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурийг асуудаг. Түүн дээр нь суурилдаг. Анхнаасаа  би тэгж ажилладаг байсан. Тэгээд шийдвэр гаргах, гаргасан шийдвэрээ бодит ажил болгох, ямар арга техникээр, ямар төслөөр хийх вэ гэдгийг бүгдийг нь тооцож үнэлж үзэхийг хичээдэг. Мэдээж томоохон бүтээн байгуулалт, нарийн мэргэж­лийн салбарын асуудлаар  багаар ажиллах зарчим маш чухал. Гэхдээ шийдвэр гаргахын өмнө зайлшгүй тал талын дэнсэн дээр тавьж үзэж, шалгаж нягталж байж  шийдвэр гаргахыг хичээдэг. Энэ бол миний зарчим. 

-Би таны улс төрийн зураг төслийг асуугаад байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл, за Ерөнхий сайд болъё, би бүх талаараа тэнцэнэ. Одоо нас зүс тэгширчихлээ. Ахуй амьдрал жигдэрчихлээ, хөдлөнө өө гэдэг ч юм уу. За, би заавал хотыг авъя гэх мэтээр өөрөө эхлээд төлөвлөгөөгөө зурдаг уу, эсвэл өөр улс төрийн дэм­жигчид, багийн зорилтоор явдаг юм уу?
-Осолтой асуулт байна. Хувийн амьдралын шийдвэр гаргахад өөрийн толгойгоор шийдэж болдог бол олон түмний хувь заяа, амьдрал ахуйтай холбоотой асуудлаар бол ганцаар­чилсан тоглолт явуулах нь аюултай. Залуу насандаа аливаа алдаа хийх эрхтэй байдаг бол 40 наснаасаа хойш, тэр тусмаа төрийн алба хашиж байгаа тохиолдолд алдаа эндэгдэл гаргах нь маш олон урьдчилан тааварлашгүй сөрөг үр дагавар авчрах тул хүн нэг талаас маш нягт няхуур байх ёстой, нөгөө талаас зөв бодол, төлөвшилт­тэй хүмүүстэй мэргэжлийн төвшинд хамтран ажиллах чадамжтай байх ёстой. Төрийн алба бол надад энэ тохирно, би үүнийг чадна гэж бардамнадаг талбар биш. Монгол төрийн алба босго өндөртэй шүү. Нөгөө талаас хаа хамаагүй, төлөв­шөөгүй хүмүүсийн арга заль мэхээр хөдлөөд байх нь миний  зан биш. 
 

ЭНЭ ЭГЗЭГТЭЙ ХҮНД ХЭЦҮҮ ҮЕД НЬ АЧААНЫ ХҮНДИЙГ ҮҮРЬЕ ГЭЖ ЗОРИГЛОХГҮЙ ЮМ БОЛ...

-Лидергүй болчихсон. МАН-д аврагч байхгүй байна гэх юм. Том зургийнхаа хувьд улс төрийн намууд дотор улс төрийн дахин хуваарилалт, үе солигдох процесс явагдах цаг болчихсон гэж та ер нь бодож үзсэн үү. Эсвэл өөр бодолтой байдаг уу.Танай залуучууд бол нэлээд л түрэмгий шаардла­гууд тавьдаг болсон байна шүү дээ.
-Асуудлыг ямар өнцгөөс харах вэ гэдгээс хамаарна. Бид лидерийг хүчтэй, зоригтой гэдэг талаас нь хараад сурчихсан улс. Мэдээж лидер хүчтэй, зоригтой байх нь чухал. Гэхдээ юуны төлөө, ямар үед хүч зоригоо гаргах гэдэг вэ асуудлыг харах ёстой. Хоёр төрлийн л хүчтэй хүн байдаг. Нуух хаах юмгүй хүн нэг хүчтэй бас мэдээлэлтэй хүн нэг хүчтэй. 

Манай ардын намын гишүүн, Ерөнхий сайд асан А.Амар гуайн хэлсэн нэг аугаа үг байдаг.  “Хоосон нэр алдар төрийн гутамшиг. Чиний зүтгэл хэн нэгнийг бус түмэн олныг аврах хүч болмуй” гэж.  Тэгэхээр хэрэгтэй үед нь ард түмнийхээ төлөө хүч зоригоо гаргах нь чухал юм болов уу гэж боддог.

Бусдаар өөрийгөө хүчтэй зоригтой гэдгээ харуулах үүднээс гаргах хүч зориг бол хоосон, утгагүй зүйл байлгүй дээ.  Нөгөө талаас за­луучууд нэлээд түрэмгий шаард­лагууд тавьдаг болсон нь манай намын залуусын гал халуун зүрх сэтгэл нь намынхаа төлөө шатаж эхэлж байгаа юм болов уу. Ийм тохиолдолд зөв зүйтэй шаардла­гуудыг өөрийнхөө нэр хүндийг уна­гаагаад ч хамаагүй дэмжиж чадах нь харин жинхэнэ зориг болох байлгүй дээ. Ийм зориг зүрх гаргаж чадах намын лидерийг жинхэнэ лидер гэж хэлмээр байна. Гэхдээ манай намыг лидергүй боллоо гэсэн тодотголтой санал нийлмээргүй байна. Цаг хугацааны уртад аливаа юмны чанар нь танигддаг болохоор яаран дүгнэлт хийх хэрэггүй байх аа.

-Улс төрийн тавцан дээрх манлайллаа өөрсдөө алдаад байгаа юм биш үү?
-Чиний шүүмжлэл гашуун ч гэсэн үнэн. Гэхдээ энэ бол цаг үеийн асуудал. Энэхүү манлайллыг бид өөрөөсөө, намын удирдах албан тушаалтнаас эхлэн хангах ёстой. Ялангуяа сөрөг хүчин болж байгаа тохиолдолд бүгдээрээ лидер болох гэвэл ямар ч эв нэгдэл, зохион байгуулалтгүй байна гэсэн үг. Намын дарга, бүлгийн ахлагч зэрэг хүмүүс одоо лидерийн үүрэг гүйцэтгэж, энэ намын нүүр царай болж ажиллах ёстой. Ухрах эрх байхгүй.  Тийм болохоор хүчтэй, зохион байгуу­лалттай байна гэдэг өөрөө хүчтэй лидертэй байгаагийн шинж. Харин хөл толгой нь олдохгүй олон лидер нэртэнгүүд байна гэдэг тэр нам нэг ч лидергүй байна гэсэн үг.

-Шинэчлэлийн бүлгийнх­нийхээ шаардлагатай та танилцаж үзсэн үү, ер нь. Үе солигдох тухай сэдвээс жаахан зайлсхийгээд байна уу даа?
-Танилцалгүй яахав. Үе солигдоно гэхээр гэнэтхэн нэг үе гарч ирээд түлхээд түлхээд эзэгнэхийг хэлэхгүй ээ. Тийм механик үйл явц биш юм. Тэр бол уламжлал шинэчлэл дээр хосолсон байдлаар аажмаар явагддаг үзэгдэл. Би энэ шинэчлэлийн асуудал гаргаж тавьж байгаа залуучуудыг анх гарч ирж байхад нь  уулзсан юм. Надтай уулзъя гэж хүсэлт тавиад би уулзсан. Та нар намыг шинэчлэх гэж байгаа бол жинхэнэ утгаар нь шинэчлээрэй. Жинхэнэ шинэчлэл хийх гэж байгаа бол би та нарыг дэмжинэ. Зургаан сарын хугацаатай сайд майд гэсэн албан тушаалын шагнал аваад чимээгүй болчихдог шинэчлэл битгий хийгээрэй. Тийм юм бол шинэчлэл гэж ярьж явахын хэрэггүй шүү гэж үгээ хэлээд гарга­сан. Тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Намын хурал ч хаяанд ирчихлээ. Яг юу хийх гээд байгаа юм. Бид өнөөдөр намын мөрийн хөтөлбөртөө ямар тодотгол хийх юм, намын дүрэмдээ ямар тодотгол хийх юм. Жижиг засварын ажлууд шиг санагдаж болох юм л даа. Гэхдээ бүгдийг цогцоор нь авч үзэх ёстой. Өнөөдөр бид ерөөсөө улс орны хөгжлийн талаар МАН ямар байр  суурь баримтлах ёстой юм, ямар хөтөлбөр чиглэл гаргах ёстой юм бэ гэдэг дээр томоохон баримт бичгүүдийг гаргаад явж байна. Шинэчлэлийн нөхдүүд маань яг тэрэнтэй зэрэгцүүлээд “Үгүй ээ, та нарын энэ чинь зөв байна, энэ чинь буруу байна” гээд ингээд яваад байгаа зүйл ч төдийлөн харагдахгүй байна. Бодлого, үзэл баримтлал, намын өнөөгийн нөхцөл байдалд зөв үнэлэлт дүгнэлт өгөхөөс авхуулаад зохион байгуулалт, өөрчлөлт шинэчлэл хийх арга зам, жанжин шугам гээд олон асуудлыг нарийвчлан авч үзсэн байх ёстой. Энэ бүхэн нэг сайн харагдаж өгөхгүй байна. Цагийг хүлээж, өөрс­дийгөө бэлтгэж, намынхаа төлөө зүт­гэх хугацаа тэдний өмнө байна. Түү­нээс биш зүгээр нэг механик төсөл барьчихаад чадна бүтнэ гэх байдлаар хандах аваас үр дүнгээ өгөхгүй.

-Та нарын үе ч гэсэн дээд үеэ буулгаад л гарч ирж байсан. Энэ бол бидний үеийнхний мэдэхгүй биш, мэддэг түүх. Харин та нарын үеийн улс төрийн залуу карьеристуудын ёс суртахуун өнөөдрийн залуусынхаас өөр л байсан байж болох юм. 
-Би ч бас огцор гэж гарч ирсэн хүн шүү. (инээв) 1996 онд намыг шинэчлэх хөдөлгөөн гэж байгуулал­цаж, Б.Даш-Ёндон даргын өрөөнд орж, “Намын Удирдах зөвлөл огцор” гэдэг мэдэгдэл өгөөд л. Хорин хэдэн залуу бас л жагсч явлаа. Үр дүнд нь 66 залуу намын Бага хуралд шууд ги­шүүнээр сонгогдон орж байсан. Ингэж улс төрийн амьдралын маань эхэн үе эхэлж байсан. Гэхдээ тэр цаг үе, нөхцөл байдал өөр байсан гэдгийг хэлэх ёстой. Тэр үедээ яахав ээ бид  бас нэг учир начиртай хандахаа мэ­дэж байсан. Өөр цаг үеийн хүүхдүүд байсан болохоор. Хүмүүжил талаасаа ч гэдэг юм уу бас л арай өөр байсан байх. Би бол их сонин үед энэ намд элсч, намын ажлыг их сонин үед эхлүүлсэн хүн л дээ.

-Одоо өөр нэг сэдэв байна. Намын Их хурал болох гэж байна. Танай намын хурлууд улс төрийн бодит дүгнэлт бараг хийхгүй юм аа. Нэг даргыг  нөгөөгөөр солиод л яваад байх юм. Яахав нэг шинэ жишиг нь бас хариуцлага хүлээдэг, дарга нар нь огцордог боллоо л доо. Гэхдээ  Сү.Батболд, У.Хүрэлсүх нарын хувьд бас л хэт түргэн харагдсан. Үүний ардаас ард түмэн бас нэг юмыг уншдаг юм шүү дээ. Зугатсан, бултсан, үлдсэн, хүнд хүчир үед суугаад халгалгүй зүтгэсэн тухайд бас нэг түүх уншигдаад байдаг.  Жишээ нь, тэр хоёрын бушуухан буугаад явсан нь шинэчлэл гэж илүү харагддаг юм уу, ачаанаас зугатсан гэж харагддаг юм уу?
-Үгүй, ямар ч юмыг яаж харж болно шүү дээ.Харин ч Хүрлээгийн хувьд эр зориг гэхээсээ илүү хэлсэн хийгээд хэлээгүй, үйлдэл, эс үйлд­лийнхээ төлөө улс төрийн соёлын стандарт тогтоосон гэж боддог. Хариуц­лагаа хүлээгээд  өөрсдөө улс төрийн соёл гаргаад явсан хүнийг хардах бас буруутгах зүйл байхгүй. Харин ч энэ намд шинэ жишиг тогтоохын төлөө  явж байна гэж ойлго. Ер нь хийнэ гэсэн юмаа хийж чадаа­гүй, бодсон бодлоо бодит ажил болгож чадаагүй бол буугаад явж байх ёстой юм аа гэдгийн эхлэл нь Батболд, Хүрэлсүх нар болсон байх. 

-Суугаад байсан бол огцруу­лахгүй байлгаад л байх байсан уу?
-Намын Их Хурал цаг нартай юм болохоор алгуурласан болж хараг­даад байгаа байх л даа.  Гэхдээ энэ хүмүүсийн гаргасан улс төрийн шийдвэр. Буруутгах арга байхгүй.  

-Одоо Ө.Энхтүвшин дарга Ерөнхийлөгчийн сонгуульд улс төрийн зориг гаргаагүй, намд стандарт бус жишиг оруулж ирсэн гээд  бүх хариуц­лагаа шүүлгэх байх л даа. Үүнтэй давхцаад дараагийн намын даргын нэрс тодорч, улс төрийн амьдралд явагддаг л үйл явц явагдаж байна. Ажиг­лагчид үгээ хэлээд л, М.Энх­болд дарга болно, Н.Энхболд дэвшинэ, Ц.Нямдорж яагаад болдоггүй юм. Аварга дэвших гэнэ шүү. С.Баяр яах бол оо гэсэн яриа хөөрөө ид өрнөж байна. Та үнэхээр дэвших үү. Хувийн шийдвэрээ гаргасан уу. Эсвэл энэ асуулт эрт байна уу?
-Үгүй, эрт биш. Цаг нь тулсан явдал. Намын даргад нэр дэвшье гэж бодож байгаа. Тун амаргүй гурван жилийн нэлээд амаргүй ажил, ачаа бидний өмнө байна. Манай намын өмнө хүндхэн сорилтууд ирсэн байна. Энэ эгзэгтэй хүнд хэцүү үед нь ачааны хүндийг үүрье гэж зориглохгүй юм бол хэзээ хойно нь худлаа намаа аваръя, хамгаалъя гэж дэмий орилоод утгагүй гэж боддог. Энэ үед үүсээд байгаа хүндхэн нөхцөл байдлыг даван туулах талаар бодсон санасан төлөвлөгөө  байна. Хэрэгжүүлэхсэн гэж санаж байгаа учраас л нэрээ дэвшүүлээд үзье. Намын хамт олон ч дэмжих байх гэж бодож байна. Гэхдээ намын даргад өрсөлдөх сонир­холтой хэд хэдэн хүн манай намд бий. Тэд ч бас дэвшинэ биз. Тэгээд өрсөлдөөний зарчмаар намын хамт олон шийднэ биз дээ. 
 

ХЭНБУГАЙД Ч НЭГ ЗАНГААРАА НОЁН НУРУУТАЙ БАЙЖ ЧАДВАЛ НӨХӨД ОЛДОНО ШҮҮ ДЭЭ

-Энхболд дарга... Яагаад ч юм бүгд таныг ингэж дуудах юм. Уг нь өнөөдрийн хувьд та дарга биш. Яагаад таныг энэ хүмүүс дарга аа гэж дууддаг юм бол?
-Миний хийсэн, бүтээсэн ажлын үр дүн гайгүй үнэлэгдэж байсан болохоор хүмүүс хоорондын харил­цаа одоо ч үргэлжилсээр байгаа юм болов уу. Би төр улсын алба хашиж байгаа, хамтран зүтгэж байсан хэнтэй ч бай одоо хэр харилцаа сайн байдаг. Хэрэв ямар нэгэн албан тушаалтан ажлаа хийж чадаагүй бол албаа өгсөнийх нь дараа тэр хүнийг “дарга” гээд хүндэтгээд байх нь юу л бол. Тийм болохоор хүмүүсийн энэхүү хандлага нь надад  их урам өгдөг ч нөгөө талаас энэ итгэл хүндэтгэлийг цаашдаа ч дааж явна гэдэг өндөр хариуцлага шүү гэж үргэлж өөртөө сануулж явдаг.  

-Тийм үү. Яг одоо миний өмнө хэн сууж байна вэ. Та ажил алба, хувь хүн гээд гарт баригдахаар хэдэн талаас нь өөрийгөө нэг тодорхойлооч?
-Хувь хүн талаас эгэл монгол эрчүүдийн нэгэн адил гэр бүлээ  авч яваа эр хүн бас эцэг хүн, ажил алба талаасаа надад итгэж даалгасан ямар ч ажлыг аваад явах бэлтгэл хангагд­сан,  улс төр талаасаа гэвэл ард түм­ний итгэлийг алдвал бүхнээ алдана гэж эргэцүүлдэг болж дээ. Монгол эр хүний 49 нас гэдэг бол тогтуун сайхан амьдралын ид үе. Миний хувьд ажлын туршлага хуримтлагдсан, мэдлэгийн хүрээ тэлсэн, сэтгэлийн тэнхээ суу­сан бөхөөр бол бэлтгэл ханасан, мориор бол уяа эвлэсэн тийм л нэг мэдрэмж төрөх юм. 

-Сайхан юм аа, гоё мэдрэмж байна. Нэг талаас танайхан бүгдээрээ нуувчинд орсон юм шиг. Намын хурал болох гэж байгаа, янз бүрийн юм ярихгүй ээ, битгий үймүүлээд бай гээд бэргэсэн улсууд таарах. Нөгөө талаас тодорхой зорилгууд, тодорхой амбийцууд нь харин ч өмнөхөөсөө ил шулуухан харагддаг ч болсон шиг. На­мын дотоод агаар сэлт ер нь л сүүлийн жилүүдэд эрс өөр болсон юм шиг танд санагддаг уу?
-Харин ч ил гарч, идэвх сэргэж байгаа юм биш үү. Энэ бол муугүй үзэгдэл шүү.  Нийгэм өөрөө байнга өөрчлөгдөхийн хэрээр хүний хөгжил ч нийгмээ дагахаас аргагүй байдаг. Тэр утгаараа бидний өмнө төрөл бүрийн  сорилтууд байнга шинээр бий болж байдаг. Энэ бүх сорилтуудыг хүн ганцаараа даван туулна гэдэг өнөө цагт бүтэшгүй зүйл. Тийм болохоор хуучин, шинэ үеийг аль алийг дүгнэн эргэцүүлэн олон талаас нь анхаарч нягтлан харахыг хичээдэг. Хэт хуучинсаг уур амьсгалдаа баригдаад байвал нийгмийн өөрчлөлт шинэч­лэлтэй хөл нийлүүлэн алхаж чадахгүй шинэ үеийн санаачилгыг мэдрэхгүй байх улмаар хөгжил дэвшлийг хойш нь татаад байх нигууртай, аливаа шинэ танихгүй зүйл болгоныг сохроор дагаад байвал наанадаж надад итгэсэн улсуудаа, цаанадаж улс орныхоо ирээдүйг эрсдэлд оруулах талтай тул долоо хэмжиж, нэг огтлох нь буруу биш болов уу. Гэхдээ аль ч тохиолдолд өөрийн эрх ашгаасаа илүү надад итгэсэн түмэн олны тэр итгэлийн хүрээнд алдаа гаргахгүй байхыг хичээдэг. Хэрэв би төрийн алба тушаал хашиж байвал ард түмний итгэлийг алдахгүй байх талаасаа үйл ажиллагаа явуулах нь миний үүрэг, намын албан тушаал хашиж байвал намын нийт гишүүдийн итгэл найдварыг хөсөрдүүлэхгүй байх үүднээс өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийнэ. Дээрх хоёр шаардлагын хү­рээнд би ажиллах ёстой гэж үзвэл хуучин, шинэ гэлтгүй аливаа асуу­далд туйлширч, өрөөсгөл байдлаар хандах эрх надад байхгүй. 

-Та ер нь хэдэн онд намд элсч байсан юм бэ?
-1990 оны зургадугаар сард элссэн. 

-Өөрөөр хэлбэл улс төрийн шинэ сонголтууд үүссэний дараа байх нь.  
-Тийм, их олон хүн манай намаас гарч  байсан. Манай нам төрийн ордноос нүүж байсан. Ийм л үед би намд элсч байлаа. Тэгээд жил болол­гүй 1991 оны эхээр Улаанбаатар хотын намын 214 дүгээр үүрийн даргаар сонгогдож байсан. Намын анхан шатны байгууллага толгойлж ажиллаж үзэж байсан. Тэр цагаас хойш энэ намд бүх шатанд ажиллалаа даа. 

-Тухайн үеийн МАХН-ыг сон­гоход таны аавын нөлөө бай­сан л биз дээ. Нэлээд нэртэй төртэй хүн шүү дээ?
-Ерөнхийдөө бол аавын зүгээс нэг их манай намд л элс барь гэсэн нөлөө байгаагүй. Ээж, аав хоёр маань хоёулаа энэ намаар явсан улс. Гэвч намайг шахаж байгаагүй. Зүгээр гэр бүлийн дам нөлөө байсан байхыг үгүйсгэхгүй. Ямар ч байсан энэ намд амаргүй цаг үед нь, тэгэх тусам би элсэх ёстой гэж бодсон. Аав бол зөв өө зөв, чи өөрийнхөө бодсоноор л яв гэсэн дээ.  

-Танаас нэг юм асуумаар байна. Таныг МАН дотор байгаа хамгийн том албан бус бү­лэглэлийн удирдагч гэж хүссэн хүсээгүй хардаг. Ер нь бол “хотын бүлэг” гэдэг фракцаа ил болгож зарлаад, энэ улс төрийн намд шинэ соёл, шинэ жишиг тогтоогоод ажиллаж болдоггүй юм уу ?
-Манай энэ шинэчлэлийн залуу­чууд хамгийн анх 4-5 зүйлүүдийг хийх ёстой гэсэн шаардлага оруулж ирсэн юм. Би танилцаад тэр шаардсан зүйл дотроос нам дотор фракцыг албан ёсны болгож дүрмэнд оруулж зарлах ёстой гэсэн заалтыг эсэргүүцэж байна. Бусад бүх заалтыг нь дэмжиж байна гэдгээ хэлсэн. Миний олон жилийн үерхэл нөхөрлөлдөө үнэнч байсан, эр хүний жудаг, хайрлах энэрэх сэтгэлээр байгаагаараа байгааг минь тойрч хүрээлсэн эх орны минь төдийгүй бөмбөрцгийн хаа сайгүй суугаа сайхан нөхдийг зөвхөн хотын бүлэг гэж хараад байгааг би гайхаад байдаг юм. Хэнбугайд ч нэг зангаараа ноён нуруутай байж чадвал нөхөд олдоно шүү дээ. Энэ бүхнийг бүлэглэлээ, фракцлалаа гээд байвал дэндүү цөөхүүлээ бидний эв эе яах болж байна аа.

-Яагаад эсэргүүцсэн гэж?
-Би одоо ч тийм бодолтой байна. Нам дотор бүлэглэл, фракц болоод явах гэдэг сайн зүйл авчрахгүй. Тэгж явсан улс төрийн намууд бий шүү дээ. Тэр намуудын өнөөдрийн байдал ямар байна вэ. Нэгдмэл чанар нь ямар байна вэ. Ингэж харвал манай нам шиг  олон жил тогтуун дүрмээр явсан хүмүүсийн хувьд тэгж албан ёсоор тарж бутарч, хуваагдахын эхлэл бий болгох нь буруу. Манай намын олон жил оршин тогтнож, хүчтэй явж ирсний нэг үндэс нь нэгдэл нягтрал, бүтэц зохион байгуулалтдаа байсан гэж би боддог. Үүнийг бид цаашдаа ч хадгалах ёстой. 

-Улс төрийн лидерийг олон төрлийн, олон салаа зам дагалдаж байдаг л даа. Би олон намын хүмүүстэй уулздаг. Улс төрийн өнгөн дээр яваа лиде­рүүдийн тухай олон л юм сонсч байдаг. Миний ажил ийм юм. Таны тухайд ч маш олон дүг­нэлт, мэдээллүүд байдаг. Заримаас нь шулуухан хуваал­цаж болох уу?
-Болно. Би илэн далангүй яръя гэж угаасаа бодож байна. 

-М.Энхболд дарга боловсрол багатай, хар ажлын улсуудыг ихэвчлэн дагуулдаг. Өөрөөр хэлбэл тэнэгүүдийг гэж хэлэх нь бий. Морь мал уралдуулсан, торгон дээл болсон нөхдүү­дийн толгойлогч ч гэдэг. Бас хүн танихдаа муу гэж зарим нь шүүмжилж байх юм. Зарим нь М.Энхболд дарга жолоочоо ч хаядаггүй хүн. Зарим дарга нар бол дэмжигчдийнхээ мөрөн дээр гишгээд л гарч ирдэг. Гарч ирээд эргээд нөгөө мөрөө өгч явсан бор бааз олонлогоо хаядаг. Ингээд доогуураа хувь хүнийхээ хувьд идеалгүй болчихдог. Харин М.Энхболд дарга бол чирсээр л явдаг. Хувь нэр хүнд рүүгээ баахан юм цацуулсан ч чирээд л яваад байдаг гэж бас зарим нь үнэлдэг.
-Тийм үү. Муулж гэхээсээ илүү үнэлгээ юм биш үү, наадах чинь.

-Гэхдээ харж байхад Сү.Бат­болдыг тойрч байгаа залуучууд жишээ нь таны дэмжигчдээс тэс өөр харагддаг. Тэд нар бол элит боловсролт­нууд хараг­даад байдаг. Таныг дагаж яваа нь дунд зиндааны түшмэдийн гэрт төрөөд өсчихсөн, улс төрийн план нь нэг их хол зурагдаагүй ч албан тушаалын  мөрөөдөлтэй. Үнэтэй костюм өмсчихсөн ч нэг тийм дотуураа сэхээтэн биш нөхдүүд байдаг. Тийм хүмүүсийг та аягүй их төр лүү чирсэн. Та ер нь энэ тухай бодож үзсэн үү. Би хувь тавилангийн тухай, нөхөрлөл, тэдэнтэй холбогдсон таны зураг ерөөл, нөхөрлөлд хандах хандлагын тань тухай их сонирхдог юм л даа. 
-Миний дотоод ертөнцтэй зөрчилдсөн сонин асуулт байна. Хүнээрээ байгаа хүнийг элит гэнэ үү, ямар ч боловсрол,  соёлтой болгож болдог юм билээ. Харин гадаад хэлээ боловсрол гэж андуурсан, элдэв хэв маягаа соёл гэж ойлгосон харьжсан хүмүүсийг мэдлэг боловсролтой элит гэж бодож болохгүй юм байна лээ. Шулуухан хэлэхэд хүнээ байсан хүмүүсээс би зайтай байдаг. Тэгээд ч ажлын төлөө хүмүүс нэг их цэмцгэр харагдаад байдаггүйтэй холбоотой юм байлгүй дээ. Миний ханилж яваа улс тийм ч болхи бойтог харагддаг гэдэгт би санал нэгдэхгүй байна шүү, Ганаа уучлаарай. Төрийн ордон руу салаавч гаргаад зогсч байгаа хүнийг элит боловсрол, соёлтой хүн гэх үү. Үнэхээр хийх бүтээх хүсэл тэмүү­лэлтэй, тэрнийхээ төлөө нугаршгүй явдаг хүмүүсийг би илүү хайрла­даг. Хүн ямар ч төлөвшилтэй, хүмүү­жилтэй, боловсролтой байж болно. Гэхдээ монгол хүнд зайлшгүй байх ёстой нэг чанар бол ноён нуруу. Ноён нуруу байхгүй хүнтэй гар сэтгэл нийл­дэггүй юм байна лээ.

-Салаавч гаргах бол тэдний эсэргүүцлийн нэг хэлбэр. Өндөг, лооль шиддэгтэй л адилхан үйлдэл. Надад лав тийм муухай санагдаагүй.
-Та надад бодлоо хэллээ. Асуул­таа тавьсан. Би бас бодлоо гүйцээ­гээд хэлчихье. Ер нь бол монгол түмний нуруу бол хэзээнээ­сээ туйлбартай, гүжирмэг, сайхан ноён нуруутай эрчүүд дээр тогтож ирсэн юм ш дээ. Олон түмний дэмжлэгээр тодрон гарч ирсэн хүмүүсийг татаж түшиж авна гэдэг өөрөө төрийн хүний үүрэг байх учиртай гэж би хатуу итгэдэг хүн. Та сая торгон дээл өмс­сөн, чулуун хөөрөг барьсан уяачид гээд ярьж байна л даа. Монголын 60 мянга гаруй уяач бий. Би тэднийг хэдэн жил удирдаж байгааг минь янз бүрээр харж болохыг би үгүйсгэхгүй. Тохуурхаж ч болно. Бүдүүн баргаар нь дуудаж ч болно. Монгол нутаг, ахуй соёлдоо хайртай, ажилсаг, хөдөл­мөрч, хийморьтой газар газрын эрчүүд бол тэд.   

-Төсвийн “хулгайч” нар биш шүү л гээд байна уу?
-Тийм. Нутаг ус, олон түмэндээ ээлтэй, өөрсдийгөө өлхөн авч явахаас гадна бусдад тав арван мал өгөн хаяа бараандаа авч явдаг болчихсон улс.  Малчин хүн мянган ухаантай гэдэг. Уяачид бол тэр мянган ухаантнуудын манлай орой нь юм ш дээ.
 

МЭДЭЭЖ ХАРДЛАГА, ХЭЛ АМНААС АЙГААД СУУГААД БАЙСАН БОЛ ӨНӨӨДӨР НАДАД ЯМАР НЭР ИРЭХ БАЙСАН БОЛ

-Таныг ерөөсөө ганцхан л юмаар ороодог. Хэлж амжихаас маань өмнө юу хөндөх гэж байгааг минь та мэдрээд л сууж байгаа байх. Авлигын загал­майлсан эцэг гэж Н.Энхбаярыг хэлдэг шиг, М.Энхболдыг газрын наймааны загалмайл­сан эцэг гэж дуудсаар олон жил боллоо. Мөрөн дээрээ ялаа ирж суухын төдийний зүйлд л эвгүйцдэг, түргэн сэгсэрч холдуулдаг тийм эмзэг талбарт та ажиллаж байгаа. Сайн нэр хүнд  гэдэг бол мөнгө, санал, эрх мэдэл. Гэтэл таны нэр рүү өчнөөн жил ийм шавар цацаж байхад яагаад энийгээ угаая гэж боддоггүй юм бэ. Жишээл­бэл, энэ хажуу талын өндөр байшин байна. 17 давхар. Энэ М.Энхболд гэдэг хүнийх мөн үү. “МCS”-ийнх гэдгийг нь бүгд мэдэж байгаа. Та өөрөө аваа­гүй байна. Яагаад энийгээ тайлбарлаад яваагүй юм бэ. Тэвчээр гэдэг бол улс төрд гоё л ойлголт байх. Гэхдээ энэ арай хэтэрсэн тэвчээр юм биш үү, ойлгомжгүй явдал биш юм уу. Таныг энэнд хариулаасай гэж бодож байна. 
-Намайг хотын захирагчаар ажиллаж байх үед цаг хугацаа тэгж таарч, газрын хэрэгцээ, энэ хэрэг­цээн дээр иргэд амьдрах орон сууцаа барих, аж ахуйн нэгж, байгууллага бизнесээ хөгжүүлэх зорилгоор барилга барих боломж бүрдсэн. Мэдээж хардлага, хэл амнаас айгаад суугаад байсан бол өнөөдөр надад ямар нэр ирэх байсан бол. Ганаа, чи таа даа. Аймхай, хүнд сурталтан, бул хар чулуу юу юу гэх байсан бол.  Их хотын хөгжил хийгээд нэг ч гэсэн ажлын байр бий болохоос эхлээд нэгэн халуун ам бүлийн гал голомт нэмэгдээсэй гэж бодож явснаас өөрийг бодоогүй гэдгийг амьдрал болоод цаг хугацаа харуулсаан гэж итгэж байна. Монгол хүний голч ухаанд би итгэдэг. Яг миний үед газар авч байсан хүмүүсийг өнөөдрийн өнцгөөс нэг эргээд хараарай. Жаахан ч гэсэн эргэцүүлэн бодоод төрсөн сэтгэгдлээ хүмүүстэй хуваалцаасай. Тэр үед иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын хүсэлтийг хүлээж авч энэ асуудлуудыг шийдэж бай­гаагүй бол өнөөдөр Улаанбаатар хотын өнгө төрх ингэж өөрчлөгдөх байсан болов уу.Тухайн үед хошуур­сан олонд хотын захиргаа дарагдах болсон. Харин хүн болгоны хүслийг биелүүлэх боломж хотын захиргаанд байхгүй. Тэгээд хэн нэгнээс буруу эрж бүр уудаг иддэгээр нь дуудаад л явдаг. Ингээд зарим хүний онинд хамгийн түрүүнд өртөж эхэлсэн. Тэгээд яалтай ч билээ ёстой ардын хэлдгээр “үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ” хэмээх зарчим барин ногдсон албаа хашсаар өдий болж байна даа. Нэг хүн сайн, муу хэлүүлэх яахав ээ. Өнөөдөр гаднын ямар ч хүн ирсэн Улаанбаатар хотыг “Танай хот сайхан хот байна шүү” гэж хэлж байна. Тэр битгий хэл гадаадад хэдэн жил ажиллаж амьдарч байгаад ирсэн хүн “Улаанбаатар хот танигдахааргүй болчихжээ, бараг энэ хот дотор чинь төөрөхөөр болчихжээ” гэж ярьж байна шүү дээ. Гол үр дүн энэ гэж бодож байна. 

-Энхболдын газрын наймаачин гэж хэлүүлэх энэ тэр бол хамаагүй юу?
-Асуугаад байгааг чинь ойлгож байна. Ямар ч худлыг үнэн гээд хэд ч билээ хэлбэл үнэн болдог гэдэг үлгэрээр та намайг ээрээд байна. Үнэн гэдэг ямагт хүчтэйг бас санах хэрэгтэй биз дээ. Цаг хугацаа гэж илийг далдлаж, нуусныг илчилдэг их увидастай гэдэг юм шүү. Газрын наймаачин гэж хэчнээн л дуудлаа. Хаана ямар газар зарчихсан юм. Би өөртөө ямар газар авчихсан юм. Хаана хууль хяналтын ямар байгуул­лагаар би газар зарсан хэрэгт шал­гагдаж байсан юм бэ. Тийм юм огт байхгүй. Гэхдээ би бас дуугүй суугаад байдаггүй. Хүн юм чинь тэсвэр тэвчээрт хязгаар бий. Надад одоо 30 гаруй шүүхийн шийдвэр байна. Бүгдээрээ энэ газар, устай холбон хэвлэл мэдээллээр гүтгэсэн, гүжирдсэн явдлыг шалгуулж, шүү­хээр нэр төрөө сэргээлгэсэн баримт. Хожим  шүүхийн энэ олон шийдвэрийг хүссэн хүн үзээд юм ойлгох нэг нь ойлгох биз дээ. Хамгийн сүүлд гэхэд манай намын Их хурал болох гэж байгаатай холбоотойгоор  хотын хэдэн даргын нэр, зургийг тавиад л эхэлж байна. Үүнийг ч шүүхэд өгсөн. Бид хийх ёстой ажлаа ноогдсон үүргийнхээ дагуу хийсэн. Үр дүнд ёстой нөгөө бүтээн байгуулалтууд явагдсан байх. Хэн нэгэн гадаадын хүн ирээд ухаад ачаад явчихаагүй. Дээр нь барилга байшин барьсан. Та сая энэ хажуугийн 17 давхар байшингийн тухай ярилаа. Компаниуд төсөл боловсруулж уралдаанд оролцоод “MCS”  ялж  энэ байшинг барьсан. Маш олон байгууллага,  үйлчилгээний газар, дэлгүүр дотор нь үйл ажиллагаа явуулж байна. Олон зуун хүн ажлын байраар хангагдаад явж байна. Бүгд л харж байгаа. 

-Урд талын заазууран байшин гэж нэрлэгддэг байшинг  Н.Энх­баярын газар дээр ба­ригд­сан гэнэ лээ гэж яригддаг. Хамгийн олон жил хаанчилсан болохоор түүний даалгавар, шахалтаар өгөгдсөн олон газар байдаг гэх юм билээ?
-Бүх юм баримттай, бодитой байх ёстой. Өнөөдөр тэр хүний нэр дээр гарсан ямар ч шийдвэр байхгүй. Таны асуусан барилгын газар жирийн  нэгэн компанийн нэр дээр тэр үед шийдвэр гарч байсан. Сүүлдээ яаж хэд хувирсныг би мэдэхгүй юм. Харин энэ газар дээр Улаанбаатар хотын өнгө чимсэн нэгэн томоохон барилга боссон нь нүдэн дээр ил байгаа бодит үр дүн. Ер нь шийдвэр гаргах хэмжээнд алба хааж байхад ухвар мөчид хүмүүс хүний нэрийг хайр найргүй ашигладаг юм билээ. Бүр сүүлд өнгөрсөн хойно л мэддэг. Энэ үед бүх юм оройтсон байдаг. Зөвхөн надад биш бүх хүнд тохиолддог зовлон юм шиг байна лээ. Энэ өнцгөөс харвал багаа таньдаг мэддэг итгэлт хүмүүсээр бүрдүүлэхийг би зөв гэж боддог. Хаширсан хүний л үг шүү.  

-Өөрийнхөө нэр дээр цацагд­саныг угааж чадаагүй хүн ийм их уначихсан намын нэрийг угааж чадах уу даа гээд л элдэв жиргээнүүд хэдийнэ нисч эхэлсэн харагдсан. 
-Бид дандаа энэ чигтээ байгаад байхгүй шүү дээ. МАН ард түмнийхээ үүх түүх, хэл, соёл, зан заншлын үнэт зүйлсийг нандигнан сахисан, монгол хүний уужим сэтгэл, голч ухаан, ёс суртахууны эрхэм чанарыг өвлөсөн, улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний аюулгүй байдал, эв эеийг эрхэмлэсэн үндэс­ний хэмжээний улс төрийн тулхтай хүчин. Бүх юм тийм амар биш байгаа нь үнэн. Уна гэснээр унаж, бос гэс­нээр босдог ч нам биш. Их хурал болно, шинэ зорилт дэвшүүлнэ. Шинэ хүмүүс орж ирнэ.  Орж ирэх гээд байгаа хүмүүс ч бүгдээрээ пал хийтэл ороод ирж чаддаггүй. Том намын амьдрал, түүх, гал тогоо нь том л байдаг шүү дээ. Зах зух нь энэ. Дээр нь нийтийн эрх ашиг гэдгийг дээдлэж, хувийн нэр төр, хүсэл зориг хойш тавигддаг гэдгийг санах хэрэгтэй. Энэ бол бодоход амар мэт санагдавч тийм амар зүйл биш байдаг юм шүү. Хувь асуудлаа яриад,  би нэр төрөө цэвэрлэнэ гээд өдөр болгон сонин хэвлэлээр яваад байвал яваад л байх биз. Би тэгж чадахгүй юм, хийх ажил их байна шүү дээ. Тэртээ тэргүй түмэн олон нь мэдэж байгаа юмыг, улс төрийн зорилготой зориуд гаргаад ирчихсэн нэр хочийг арилгахын төлөө гээд гүйж явах араншин надад байхгүй. Тэгээд ч намын хувь заяа шийдэгдэж байгаа өнөө үед том зорилтоо харж зүтгэх нь чухал болохоос тулга тойрсон хэрүүлийн шинж чанартай зүйл болгоныг өлгөж аваад гүйгээд байдаг нас ч биш, цаг үе ч биш. Иймэрхүү асуудлыг гаргаж байгаа нь манай намын гишүүдийн анхаарлыг тулгамдсан гол асуудлаас нь холдуулах арга саам юм болов уу даа гэж боддог. 

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар намынхаа нэр дэвшигчийн төлөө та үнэхээр сайн явсан уу?
-Чадлаараа. Төв аймагт 4267 саналаар манай намын нэр дэвшигч ялсан. Энэ хариулт мөн үү.  

-Танд баярлалаа гэж хэлж байна уу?
-Хэлэлгүй яахав. Гэхдээ улсын хэмжээнд бидний хүссэн үр дүн гараагүй юм чинь нэр дэвшигчийн хувьд мэдээж сэтгэл гонсгор л байгаа шүү дээ. 

-Гэхдээ улс төрд хамаагүй буруу жишиг тогтоож, хамаагүй их горьдлого тээлгэж ингэж хүнээр тоглож болохгүй шүү дээ. Танай намын Бага хурал улс төрийн бодлоготнуудаар сэлбэгдэх болжээ. 
-Хувь хүний улс төрийн амьдралд ховор тохиолдох сорилт байсаан. Харин таны цухалзуулаад байгаа санааг би хуваалцахгүй байна гэдгээ хэлье. Намын амьдралын дотоод ардчилал бол шийдвэр гарах хүртэл янз бүрээр ярьдаг, харин нэгдсэн шийдэлд хүрсэн бол нэг амтай болдог нь зарчим. Нэгдсэн шийдвэр гарсан. Янз бүрийн хүчин зүйлээс болж манай намын нэр дэвшигч ялагдсан. Одоо бид учир шалтгааныг олж урагшаа явах ёстой. Алдаагаа дахин давтаж болохгүй. Таны намын бага хурлаа улс төрийн бодлоготон, стратегич нараар сэлбэ гэдэгтэй са­нал нэг байна. Энэ бол нам ирээдүйн зорилгоо хэрхэн зөв томъёолон гаргаж ирж чадах вэ гэдгээс ихээхэн хамааралтай. Тухайн зорилтын дагуу бодлого тодорхойлох болон бодлого барих чадвартай хүмүүсээ намын Бага хуралдаа сонгох нь одоогийн намын Их руралд оролцох гишүүдийн амин чухал үүрэг. Үүнийгээ л санан санан сонголтоо хийгээсэй гэж нийт намын Их хурлын төлөөлөгчдөдөө уриалмаар байна.

-Намын байраа шатаалгаад, орон гэргүй болохыг ч үзлээ. Шинэ байр барьсан. Энийг барихад таныг далд маш их хүчин зүтгэсэн гэж ярьдаг юм билээ. Энэ ханан дээр нэрийг нь сийлэх ёстой гэж ярьж байгаа хүнтэй уулзаж байсан. Нөгөө талд өмнөх намын дарга нарыг эдийн засгийн асууд­лаар шалгах ёстой гэж ярих юм?
-Би энэ барилгын зургийн даалгавар өгөхөөс эхлээд улаан туузыг нь хайчлах хүртэл бүх ажил­лагаанд оролцсон. Богино хугацаанд барьсан. Сайхан ч барилга болсон. Улсын төсвийн ч хөрөнгө орсон. Намын хамт олны  дэмжлэг туслалцаа ч орсон. Энэ бол манай намын  төдий­гүй  хотын өнгө үзэмжийг нэмсэн барилга. Гарт баригдах бодит ажил юм гэдэгтэй хүмүүс маргахгүй болов уу. Одоо харин энэ сайхан байрнаас шинэ бодлого, зөв зорилтууд ихээр төрөн гарч байгаасай даа.

-Та уучлаарай. Би хувьдаа танай намын байранд зориулж улсын төсвөөс мөнгө гаргас­ныг эсэргүүцдэг. Улсын төс­вөөс авсан мөнгөө эргүүлж төлөх ёстой л гэж боддог. Нам болгон 11 тэрбумыг аваад байх юм бол бусад төрийн бус байгууллага яах юм. Тэгвэл Иргэний зоригт ч, Ногоон намд байр өгөх хэрэгтэй шүү дээ.
-Улсын төсвөөс тодорхой хөрөнгө гарсан нь үнэн. Гэхдээ шүүхийн шийдвэрээр хохирогчийн хувьд авсан мөнгө. Манай нам хохирсон нь үнэн биз дээ.  Шууд дур зоргоороо төсвөөс авчихсан ч мөнгө биш. Гэхдээ манай энэ барилга дан ганц тэр хөрөнгөөр ч босчихоогүй юм шүү.  Энэ мөнгө хөрөнгөний чинь цаана МАН-ын байрыг  босгоё, сэргээе гэсэн Монго­лын түмэн олны сэтгэлийн дэм дэмж­лэг хөрөнгө мөнгөнөөс дутахааргүй үүрэг нөлөөтэй байсныг бас дурдах хэрэгтэй. Ард түмний дэмжлэг бай­гаагүй бол энэ намын төлөө зүгээр ингээд хөрөнгө гаргаад барьсан гэж ойлговол өрөөсгөл болно. Ард түмний итгэл, дэмжлэг байсан болохоор хүмүүс сайн дураараа, сэтгэл өөдрөг намын барилгыг сүндэрлэхэд хандив өргөж байсан гэж би ойлгодог. Нөгөө талаас энэ бол МАН ард түмний зүгээс өгсөн үнэлэмж гэж бодож байгаа. Ямар ч юм хийгээгүй, үүрэг роль­гүй нам байсан бол ард түмэн ингэж дэмжих байсан гэж үү? Одоо харин манай нам Монголын ард түм­ний төлөө хийх бодлого, үйл ажиллагаагаа улам бүр эрчимжүүлэх цаг болоод байна. 

-Гэрээ шатаалгаж байсан тэр үеийн шарх арилчихсан уу. Шинэ гэртэй цуг алга болчих­дог юм байна уу?
-Хоржоонтой асуулт асуух юм аа, Ганаа. ( инээв) Шинэ байранд ороод л. Сөхөж яривал бас эвгүй болдог л юм. Өнөө цагийн улс төрийн увайгүй явдлын бас нэг жишээ. Аль мууг тэр гэх вэ дээ. Цаашаа  явцгаах нь  л чухал.