Хоёр сар гаруйн өмнө “Гэм зэм” романыг жүжиг болгохоор зэхэж буй тухай яриа чих дэлссэн тэр өдөртэй энэ бүхний эхлэлийг холбож болох юм. Хүн зон хөлхөлдөх нь цөөхөн Улаанбаатарын нэгээхэн чөлөөнд Ф.М.Достоевскийн романыг жүжгийн хэлбэрт хувиргахаар зориглосон зохиолч тийнхүү яриа үүсгэхэд нь “Урлаг Монголд хөгжихийн төлөө” гэж хэлээд салцгаасан билээ. Үүний дараа жүжгийн зохиол бэлэн болж, найруулагч М.Батболд ч дүрүүдээ хэдийнэ сонгочихсон байв. Арваннэгдүгээр сарын цангинам жавар хулдсан үдшээр “Оросын Соёл Шинжлэх Ухааны төв”-ийг зорин очив. Петербургийн намаг балчгаас сугаран гарах гэхдээ үзэл санааныхаа төлөө гэмт хэрэг үйлдсэн “алуурчин” Раскольниковын шүүх хуралд оролцох цаг болжээ.

Хэдийгээр Ф.М.Достоевский мэндэлснээс хойш 200 жил, “Гэм зэм” роман бичигдсэнээс даруй 155 жил өнгөрсөн боловч жүжгийн үйл явдал одоо цагт өрнөж буйгаар зохиомжилсон тул үзэгчид шүүх хурлын нэг хэсэг болсныг жүжиг эхлэхэд шууд ойлгоно. Энэ нь мэдээж тун онцгой байдлаар зохиомжилсон санаа. Учир нь найруулагч М.Батболд өмнө тайзнаа тавьсан “Фауст” дээр гэрлийн тусгалын тусламжтайгаар үзэгч, тайз хоёрыг нягт холбож байсан бол тус санааг улам гүнзгийрүүлж үзэгчдийг жүжгийн үйл явдалд шууд оролцуулсан байв.

БОДИТОЙ НЭЭЛТ

Уран зохиол, театр хоёр бие биетэйгээ төгс зохицсоны үндсэн дээр жинхэнэ жүжгийг бид таашаан хүртдэг. Нэг ёсондоо жүжгийн зохиолч, найруулагч хоёрын харилцан ойлголцол тун чухал гэсэн үг. Жүжгийн хэл нь жүжигчдээ хамгийн сайн хөтөлж, үйл явдлыг уйтгартай байдлаар бус уран шийдлүүдтэй хамтатган авч явах ёстой. Энэ зарчим “Гэм зэм” жүжигт хамгийн тод туссаныг нэн түрүүнд онцлууштай юм.

“Гэм зэм” бол ямар ч сул дүргүй зохиол. Бүх л дүрүүд нь өөрсдийн гэсэн сэтгэл зүйн онцлог шинжтэй, зан авиртай, хүнлэг болоод ашиг сонирхлын үүд хаалгаа цэлийтэл нээчихсэн “Нохойн зүрх”-тэй ч байх нь бий. Гэтэл энэхүү нүсэр романыг жүжгийн зохиол болгохдоо үйл явдлууд гэхээс илүүтэй дүрүүдийн ёс зүй, дээр өгүүлсэн олон зан авир, сэтгэл зүйн үйлдлүүдийг орхигдуулсангүй. Гэхдээ зохиол нь романаасаа тэс ондоо, өөрийн гэсэн хэлтэй, басхүү үзэл санаатай тул найруулагчийн шийдлүүдтэй тун сайн зохицож илүү шинэлэг, орчин үеийн болж чаджээ. Эдгээр нь будлиу офицер, сэтгэцийн хоёр туйлт араншинтай эмч Зосимов дээр илрэн гарах бөгөөд цаашлаад Мармеладов дээр илүү тод харагдана. Түүний дүрийг нээн үзүүлэхдээ архинд тархиа мэдүүлсэн, дотоод зөрчил ихтэй, хялбархан ойлгогдохгүй эрийг өөрийн “концерт”-ыг тоглож буй мэтээр найруулсан нь тун сонирхолтой. Гол нь роман дээр том, том цогцолборуудад хөвөрч хэдэн хуудас дамжих түүний үйлдэл, үзэл санааг нэг хүний монолог болгож хувиргасан нь зохиолчийн хамгийн уран заль, найруулагчийн шийдэлтэй хэрхэн гойд хоршиж чадсаны хариулт болно. Тиймээс л “Гэм зэм” жүжгийн зохиолч Я.Баяраа, туслах зохиолч Э.Бүжинлхамд алга ташихаас өөр аргагүй билээ. Учир нь урлаг дотроос жүжиг нь хамгийн объектив шинжтэйд тооцогддог бөгөөд түүнийг ийнхүү зориглон барьж авснаар яруу найраг шиг өөрийн дотоод сэтгэлийн илэрхийллийг нээн үзүүлэх хэрэгсэл болгож чаджээ.

Үүн дээр нэмээд зохиолд байдаггүй олон санаа, философи үзлүүдийг тунхаглахдаа дүрүүдийн үйл, жүжгийн драм, бие даасан хэлбэршилтэй үзэгдлүүдийн дунд огтхон ч төөрч будилсангүй, тэдгээр санаа хахь өөр болж хувирсангүй. Ийм л учраас энэхүү зохиолын уран сайхан чанар дээр найруулагчийн гүн гүнзгий бус өнгөц хэлбэрдэх төдий шийдлүүд нэмэгдчихээр илэрхийлэл нь нэгэн цогц бүхэллэг хэлбэрийг театрын жүжгийн орон зайд цоо шинээр бий болгож буй юм.

ЛУЖИН, ЗОСИМОВ БОЛОН ДҮРҮҮД

“Гэм зэм” жүжиг тэд бидний мэддэгээс тэс өөр дүрийг урлажээ. Хэчнээн хүн хайран Разумихин, Алена Ивановна хэмээн харуусаж байсан бол… Гэтэл театр нь кино урлагаас өөр гэдгийг жүжигчид бидэнд харуулж чадав. Разумихинд тоглосон Д.Түвшинбаяр чадалтай, дотортой жүжигчин гэдгээ үзүүлэв. Шүүхийн танхимаас түүнийг албадан гаргадаг хэсэг дээр “Цаашид түүнгүйгээр яах бол” гэсэн эргэцүүллийн түгшүүрийг Разумихины дуу хоолой танхим дүүргэн зарласаар байв. Нөгөөтэйгүүр Дуняд ашиг сонирхлын үүднээс болж өөрийн нохойн хамар шиг гутлынхаа хоншоорыг гялалзтал зүлгүүлэх Лужин буюу Ш.Доржсүрэн, сэтгэц мэдрэлийн эмчийн дүрийн тун чиг цэгцтэй, жүжгийн зохиолд дүрслэгдсэн хэлээр нь бүтээж чадсан Зосимов эмч буюу Х.Цасчихэр нарыг онцлууштай. Жүжгийн явцад хүний сэтгэл зүйн байдал нь тэс өөр орчинд нүүдэл хийсэн дүр бол Зосимов эмч. Үүнийг яг л байгаагаар нь, үнэнээр гаргаад тавьчихав. Үйл явдлын зохиомжоос харвал Зосимов эмч эхний бүлэгт шүүх хуралд оролцохдоо гадуур хувцсаа тайчиж тайзыг орхин гарна. Харин хоёрдугаар бүлэгт шүүхээс гарсан тэр хувцастайгаа Раскольниковын гэрт зогсож байдаг. Үүнээс гадна захидал уншдаг хэсэгт Дунягийн шидэж орхисон зоосыг дараа нь улсын яллагч Алена Ивановна шүүрч аваад ширээн дээрээ тавьчихдаг. Энэ бүхэн нь дүрүүдийн зан чанарын зарим илэрхийлэл, далд нуугдсан муу хүслийг үйл хөдлөлөөр нь дамжуулан жүжгийн дундуур сэмхэн шургуулж буй найруулагчийн уран шийдэл мөн.

Үүнээс гадна Свидригайлов, Лужин зэрэг мөнгө, нэр төрөө эрхэмлэсэн дүрүүдийг ч найруулагч хамгийн хүнлэгээр тайзан дээр урлажээ. Мэдээж өөрийн төлөө мэт үзэгчдэд санагдаж болох ч бусдад туслах сэтгэл Свидригайловт байна. Гэтэл Лужин бол нэг ёсондоо хүний адаг. Гэтэл дүрийг ч бас хүн гэдэг талаас нь харуулсан. Учир нь Лужин ийн хэлдэг. “Би муу хүн гэж үү? Үгүй ээ. Зүгээр л гүнзгий энэ намагт яаж сорогдчихгүйхэн шиг орших учраа бусдаас арай л эрт ойлгосон хүн”. Гэвч тэр эцэст нь мөнгөнд үнэнч хандах хандлага, зарчимтайгаа хэвээр үлдэнэ. Тиймдээ ч энэ дүрийг жүжигт өршөөж басхүү өөрчлөгдөшгүй чигээр нь орхиж байгаа юм. Учир нь тэр ч бас хүн учраас шүү дээ.

РАСКОЛЬНИКОВ

Театрт дүр бүтээхэд нэг зүйл хамгийн чухал санагддаг. Учир нь тухайн бүтээж буй дүрийн үзэл санаа, ёс зүй, үйл хөдлөл нь өөрөө өөртөө нэгдмэл байх учиртай. Ингэж байж бүх зүйл нь бүрэн гүйцэтгэлтэй, үйл хөдлөлийг оюун санаа илүүтэй удирдаж жүжиглэх болно. Жүжигчин Д.Лхагва дүр төрх, үйл хөдлөлөөрөө Раскольников байж чадав. Тэр бол хамгийн ухаалаг, чадвартай нэгэн мэтээр дүрслэгдэх боловч авралгүй сул дорой дүр. Сонягийн өмнө ч тэр, мөрдөгч Порфирийгийн өмнө ч тэр бууж өгдөг. Гол нь Раскольниковын толгойд хэчнээн Порфирий Петрович эргэлдэж, сэтгэл зүйд нь нөлөөлж байгааг “дүр”-ээр бус “дүрүүд”-ээр харуулсан нь мөн л найруулагчийн гоёмсог шийдлүүдийн нэг.

Мөнхүү Сонятай хийх уулзалт тайзны дээр дор зэрэг өрнөж, тэнд яг л ганц талтай том толь тавьчихсан, үзэгчид тусгалд нь хос залуусыг харж, ярилцахыг нь сонсдог. Уг шийдлээс гадна Соня бол жүжигт гарах цор ганц гэрэл гэгээ. Петербургийн тэрхүү балчиг намагт хайр байсны илэрхийлэл. Тиймээс тэр цав цагаан өмсгөлтэй, сахиусан тэнгэрийн дүртэй байх нь аргагүй. Соня л гуйсан учраас Раскольников нүглээ наманчилдаг. Гэхдээ анх шүүхийн завсарлагааны өмнө гаргасан шийдвэр дээрх хүн хэвээрээ байх бөгөөд “Би алуурчин” гэх үгсийг харин хэлдэггүй билээ.

ДАХИН ТӨРСӨН ТҮҮХ

Дүрүүд өөрийн гэсэн монологтой байв. Дүрүүд өөрийн гэсэн ёс зүй зарчимтай байв. Раскольниковын шүүх хурал улсын яллагчийн цаазын үгээр эхэлж өршөөлөөр төгсөв. Бүхний нэгдүгээрт ёс зүй байх ёстойг үзэгчдийн сэтгэлд хадаж өгөв. Раскольников өөдгүй шуналтай мөнгө хүүлэгч Алена Ивановнатай аавынхаа удмын үе дамжиж ирсэн цагийг сандалны урд наймаалцаж буй нь, Разумихин гэр бүлээ аврах төлөвлөгөө боловсруулснаа хэлэхэд бүгд баярлалдах буюу Раскольников оргилуун дарс буудуулдаг зэрэг нь тус жүжгийн содон, шинэлэг шийдэл байж чадав.

Басхүү ерөнхий зураач Л.Батбилэгийн ажлыг дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Найруулагч М.Батболдод яг л ийм техник ажиллагаа хосолсон бууж, өргөгддөг шаттай, үзэгчдэд аюултай мэт санагдах, төмөрлөх хүйтэн тайз хэрэгтэй байсан биз ээ. Мөнхүү энэ тайз бол гол дүрийн Раскольниковын жижигхэн умгар өрөө бүхлээрээ гэдгийг тодруулж хэлмээр байна.

Жүжгийн төгсгөлд улсын яллагч Раскольниковын цөллөгт байсан өдрүүдийг дүрслэн бичсэн хэсгийг “Гэмт хэрэг ба ял шийтгэл” романыг тэврэн гарч ирээд уншина. Тэнд “Раскольниковын шинэ амьдралын эхний өдөр цэлмэг, дулаахан өдөр байлаа. Тэр өндөр эрэг дээрээс өргөн голыг ширтэв. Голын тэртээд нарны гэрэл дүүрэн туссан хязгааргүй өргөн талд нүүдэлчдийн гэрүүд өчүүхэн цэг төдий бүртийнэ. Тэнд эрх чөлөө байгаа, тэнд эндхийнхтэй огт төсөөгүй хүмүүс амьдарч байгаа, эрин зуунууд огт өнгөрөөгүй юм шиг цаг хугацаа бүрмөсөн зогссон мэт байгаа” хэмээн өгүүлсэн буй. Мэдээж энэхүү номоор “Библи”-ийг төлөөлүүлсэн бөгөөд дүр болгон дор бүртээ наманчилж байх шиг санагдана. Нөгөөтэйгүүр Раскольников өөрийн оюун ухаан, бодол санаанд дахин төрж байна. Хүн эхээс нэг төрдөг, өөрийн оюун санаандаа дахин нэг төрдөг. Энэ бол тус жүжгийн зохиолын хамгийн гол утга санаа юм. Тиймдээ ч тэд жүжгээ “Дахин төрсөн хүний түүх” хэмээн тодотгожээ.

Харин нүүдэлчдийн гэр гэхээр энэ нь монголчуудыг хэлсэн хэрэг. Өдгөө тэр нүүдэлчид Ф.М.Достоевский мэндэлснээс 200 жилийн дараа ийнхүү улсын нийслэл хотдоо шинэ театр байгуулж нэгэн сод туурвилыг нь тайзнаа мөнхлөв. Хэрэв та М.Батболд найруулагчийн “Фауст” жүжгийг өмнө нь үзсэн бол түүний арга барил хэрхэн боловсронгуй болсныг дахин харж, түүнчлэн уран шийдлүүдийг ч бахдах биз ээ. Харин “Альфа” театраар зочлоогүй бол “Орфей”-д та цоо шинэ постдрамыг үзэх болно. Театрын урлагийн энэхүү постдрам байдал нь бүхий урлагийн хэлбэрийг нэгтгэж үзэгчдийн мэдрэмжийг өөрчилж чадах билээ.